Biwag anni Malana
I. Pamegafu
Yaw i pappakoli ta duwa nga kadakallan nga mengal* na Tana na Kagayan. I duwa nga mengal-aw ay masservi tu inspirasyon ta ngamin nga totolay a Ibanag, Itawit, Malaueg, anna Gaddang, megafu ta pakapangwa ra, anna ta ngamin nga edda nga netuppal. Gari lagu, i memengal ira na ili-ili ay maddasal nira tapenu dumattal ta babaggi anna nonono ra i sikan, tapenu edda nga mafugaddan i kakalinga ra. Adde sangaw, ari tu mawawan i takkilala kara Biwag anni Malana ta nonono na totolay na Tana, megafu ta yaw i simbolo nga mangisinna nira ta kakaruan na Filipino.
Imbes tu mekantor kagitta na negagangay ra gari — dallogay* kudda gapa ta Itawi, ay neabibba yaw nga istorya nga mabibbik ta gugak tapenu malogon yaw nga bibbigan anna ma-apresya, paray nakwan, na ababbing ira sangaw. Meammung paga taw, ta kaniddu na kanto, ay metuppal yaw ta patangagabi. Ngem, sangaw, sesenu ngana nga mawawan i kantori ira, nga nababbattang lagu ngana laman ta babaryo. Megafu taw, mepangngo lallagu nga me-rekord ira yaw nga intangible culture nage ra makkarawawan, gafu ta danaw i mappasingan ta kakaruan a totolay nga navula-vulawan i kultura tam. I nonopan garay na kakaruan, ay simple laman i literatura tam nga kagitta na istorya ni Biwag anni Malana, yatun ta imbes tu edda nga agalan yaw nga epiko, ay legend kudda laman sa. Baddi laman i makammu taw nga istorya, anna mas lallagu nga bumaddi paga gafu ta kattamman ngana na totolay — ari garay tu mepasa na mannakam ta ababbing.
Kunnuppaga, egga i nadduruma nga na-dokumentu nga versyon na’w istorya ni Biwag anni Malana. Ta karu lagu nga versiyon nga nekkewara ta kalawa na Tana na Kagayan, kunnuppaga, baddi laman i naddumad-da. Ngem, gafu ta i kakaruan danaw nga na-dokumentu nga versyon ay neabibba o nu summary laman, ay tadday tamma gapa yaw nga kegafuan na nu ngatta ari me-konsidera na karuan tu epiko i istorya ni Biwag anni Malana.
Tadday nga versyon na istorya ay yuri mabibbik ta Cagayana Folktales Series Volume III (1954), nga netura kanu na alkalde gari na Tuao nga si Pedro Baligod. Ne-segun kunne turi i karuan nga partes na’w tumunuk nga pappakoli, anna neammung sa i karuan nga detalye nga mabibbik ta karuan nga versiyon. Masingan gapa nga nagadduwa ta annam i niketura naw tumunuk nga palapappa tapenu mabi tu mantindian o malippawa, paray nakwan, i paggangay na istorya.
Kunnuppaga, kagitta na ta kantor nga yayya ay mamegafu ta paddaya-rayaw ta Yafu nga Makapangwa Sangamin, kunne gapa ta pappakoli-aw. Ngamin ta tangaravvunan ay naggafu ta uray na Namaratu — uvovuk, nono, aginingan, pallippawa.
Mabbalo ta Yafu. Marayaw paray i Ngagan Na!
II. Si Biwag
Gari ta olo-olu nga agga-aggaw turi ta Tana na Cagayan, ay naggian i duwa nga mengal. I ngagad-da ay Biwag anna Malana.
Yuri mengal nga mangngagan tu Biwag, ay naggafu ta dana ili na Maquila-t (makila’), nga naggian gari aranni ta Dakal a Bannag na Kagayan. I niketunan na yaw nga ili ay maggian ngana sangaw ta aranni ta naddafungan na provinsyas na Cagayan anna Isabela. Gari, ta aggaw na nikeyana ni Biwag, ay nakitaful ta yena na i tadday a diosa, kagitta na annani* na langi, onu diwata kudda ta Tagalug. Maimammo laman nga dinarayaw na diosa yuri bagu nga neyana nga abbing a si Biwag. Kunnud, ta pakammuan na yena na nga ari tu naggafu ta utun na Davvun i babay a nakitaful sa, ay nappalittukag yayya anna ta paddarayaw na, ay enna dinasal ta diosa nga meyawa ta ana na i apiddu a pattolay.
Ari tu nappika yuri diosa, ngem, enna nesigal o nu nedusaru ta tangngak na abbing a si Biwag i tallu nga babaddi a batu. I tadday ta tallu a batu-aw, talugaring, ay fugaddan na i anni nga gannug nga taki, taganna o nu peligro nga dumattal ta baggi na abbing. Yatun ta paddakal ni Biwag, nu mattafuk yayya ta Dakal a Bannag, ay mallilli anna umarayyu sa i lamag o buaya ira. Yuri duwa gapa nga batu, ay mangiyawa sa ta nafulotan a sikan, ingal, anna taggu nga neruma. Megafu taw, makwa na i mappalaju ta mas mabi paga anne ta bayabbak. Ta mekaradduwa o meka-dose a ragun na, nalologon na nga ibarak i tadday a nuwang nga makadde ta utun na baku-bakulud. Makwa na paga nga battulan i tadday a dakal a fun nga kagitta tu kaddo laman yaw. Megafu taw ta netuppal na ira gafu ta neruma a sikan na, nakitaful sa i totolay a naggafu paga ta ararayyu a ili-ili tapenu makkidaw sa ta uffun.
Ngem, maski egga sa i vulavvuga nga pakapangwa, kurug a maraddam si Biwag. Napalubbangan laman yayya ta pakesimmu na ta tadday a maginganay ta ili na Tuao. Kurug a iddukan ni Biwag yaw nga maginganay nga vulavvuga gapa i kemmemmi o kaguapa na. Ngem, awat-ta totolay i makammu nu sinni yaw a maginganay, anna awat-tu makammu nu sitaw i naggafuan na. Kunnuppaga, ikaya kanayun ni Biwag nga alegan yayya. Ari tu magimmang i pappanono na turi ta maginganay nga enna kuruga nga ayatan.
III. Si Malana
Yuri tadday mabi gapa nga mengal nga mangngagan tu Malana, ay naggafu ta ili na Malaueg nga mangngagan ngana sangaw tu Rizal. Kagitta na gapa si Biwag nga nabendisyonan ta neruma nga ingal anna pakapangwa. Ta mekarawalu o meka-diyes i ocho nga ragun na, zimittal i tadday nga baju nga nepallo i sikan na. Megafu taw, nadaral ngamin i mula ta kokoman na Malaueg. Anna, megafu gapa ta kadaral na mula ira, nappange ngana nga mabisin yuri totolay na ili. I makapaliag laman nira ay nu makkiddaw ira ta makan ta ili na Faire, nga kuruga arayyu gari. Ngem, peligroso i dalan nga umay ta Faire, gafu ta danuri banna-bannag nga medammang — i bannag na Matalag anna Chico, ay darakal anna napannu ta lamag. Kunnupaga, ta korianan na, minay lagapa si Malana ta Faire anna tinaron na i ngamin nga taganna ta pinaggangay na ta tangabbagan nga ili. Ta pakakadde na ta Faire, pinannu na i pitu nga daki’ o balsa ta ammay anna sinuttul na i bannag na Chico anna Matalag adde ta makalabbe yayya ta ili na nga Malaueg.
Mavurung nga naginni-innak yuri totolay na Malaueg ta pallabbe ni Malana, anna, nedasa-dasal ra nga mapaliaran yayya ta anni laman a peligro. Ta pakasingan na totolay ta dattal ni Malana, kurug a nagayaya ira ngamin. Kunnud, nebillay ni Malana yuri ammay ta kakailian na ira nage na nga nallabbe ta balay na.
Ta dattal na gapa ta balay na, nadangnganan na i tadday nga vutug* anna pana nga agawalang ta itubang na. Abbattan ni Malana tu pinadday ira yaw na yama na para sa, gafu ta ammu na yama na nga ayatan ni Malana i mangusa ta danaw nga allikaman. Nasingan na nga nepay turi ta pana i duwa nga babaddi nga batu, nga yaw ay kagitta nuri egga ta dusaru ni Biwag. Kunnud, enna nga pinurban yuri pana. Nedaya na yaw ta langi anna enna nga pinakalebbo. Nakkagak yuri pana, ngem, ganganalaman, nakaddak yayya gafu ta nanoli ta lima na yuri pana. Kunnaw, metotoli na nga meusa yuri pana ta mabi.
IV. I Pakesimmu ra ta Maginganay
Nakadde kani Biwag i dumug nga meyannung kani Malana, anna yuri paddaya-rayaw sa na totolay gafu ta ngamin nga netuppal nuri nga i-Malaueg. Ngem, ari yaw pinanunnutan ni Biwag. Awan tu tanakwan a panonotan ni Biwag nu ari yuri ayayattan na nga maginganay nga nafulotan ta kemmemmi anna pia. Tadday aggaw, nakitaful si Biwag turi ta maginganay. Ta dattal na ta balay na maginganay ay nadangnganan na si Malana nga kavulun nuri babay. Kunnuppaga, nepakammu lagapa ni Biwag turi ta maginganay nga ikaya na nga atawan yayya. Ngem, netabbak sa na maginganay, nga si Malana kanu ngana i iddukan na. Ta pakaginna taw ni Biwag, nepallo i poray na. Kinagi na turi ta maginganay nga enna ipasingan sa i kakurugan — nga ari kanu mepangngo kani Malana i pagiddu na.
Ta tumunuk nga aggaw, nebarak ni Biwag i kananassing na nga duppil* ta balay ni Malana. Nasingan ni Malana yuri duppil anna nammuan na nga kukwa yaw ni Biwag. Megafu taw, natageno na nga arutan yayya ni Biwag nga makippalamangan o maki-duelo. Netoli na nga nebarak yuri duppil kani Biwag, kunnud, nepakammu na turi ta i-Makila nga ari mepangngo ta pakippalamangan i nebendisyon sa nga pakapangwa. Ngem, duma i pinallippawa o pinagintindi ni Biwag ta tabbak ni Malana. Negalo-galo ni Biwag si Malana gafu ta abbo na tu mattarku yuri i-Malaueg.
Kunnud, minay si Biwag turi ta maginganay anna enna nga kinagi, “Kurug tu makapangwa yuri iddukam-mu nga lalaki, ngem nepallo gamma i assing na niakan.”
Turi nga fugak, ta paggafu ni Biwag nga makitaful ta balay nuri maginganay, ay naginna na i umara-aranni nga guni na marivu nga tallele*. Mangananwan, ay nasingan na ta arayyu si Malana nga mappange umay sa. Kavulun ni Malana i napakaru nga memengal nga naggafu ta Malaueg. Ta pakasingan taw ni Biwag, ay mas lallagu a nepallo i lussaw na kani Malana.
Kinuvovuk ni Malana si Biwag, “Sangaw, ammu’ ngana nu ngatta ta ikaya mu arutan sakan nga makippalamangan nikaw. Kurug a ideddukam-mu i babay nga ideddukak-ku, anna kaya mu yayya nga apan niakan. Iporay na Namaratu tuange ta anitu ira i manga ta ari mu nga kukwa. Ngem, itulu ku ngana nga mesimmu i duelo ta. Nu itulu gapa na maginganay, ay etta gafu yayya nga pabbakalan.”
Megafu taw ta pinasikkal da Biwag anni Malana, maraddam yuri maginganay. Ngem, ta korianan na nessissimmu, netulu na lagapa yuri duelo nuri duwa nga mengal. Ta pakkasinabbad-da, napili ra nu kanni anna nu sitaw i kesimmuan na kompetensya. Turi ta duwa nga vukik nga pinassinna na bannag na Matalag ta Malaueg, i kesimmuan na pakippalamangad-da.
V. I Pakipabbakal
Zimittal i aggaw na duelo nuri duwa nga dakal a mengal. Narumug yaw na totolay ta aru nga ili-ili yatun ta aru gapa i minay nga maggiraw ta pakipabbakal nuri daya-rayawad-da nga memengal. Ta bi na kewara na dumug nuri duelo, ay kunne gapa i bi na aggangay na maggiraw ira. Yatun ta dattal na tangnga-aggaw, ay napannu ngana ta totolay — lallaki, babbay, ababbing, yuri duwa nga vukik anna danuri levu-levu da. Kavulun ni Biwag nga minay yuri kakailian na nga i-Makila. Minay yayya nga minune turi ta vukik ta zigattu na bannag. Agatammi na i nataram na nga duppil anna agakka na i tadday a dakal a fun na inyuk nga binattul na. Ta pakakadde na ta utun na vukik, ay naginna na i karuan nga totolay nga mamegafu nga maddaya-rayaw kani Malana.
Si Malana gapa ay minune ta utun na tangabbagan a vukik. Turi ta nattaddakad-da nga duwa, nallipay ira ta turi ta bannag megafu ta nasingad-da i karuan nga dadaki’ nga dumattal. Ta pakaranni na daki’ ira, ay nasingad-da nga agatakay ta tadday nga balsa yuri maginganay nga iddukad-da. Nasingad-da gapa nga duwa, tu nananawak i daddam ta muka nuri babay. Ngem, megafu taw, mas lallagu a nallawan i kemmemmi na maginganay — kemmemmi nga kurug a awat-tu kagitta na ta utun na Davvun.
Ta kuruga pakaranni ngana nira na maginganay, nekulle ni Biwag kani Malana, “Ju ngana ta arubang ta i babay nga ideddukat-ta! Nu kurug a mengal ka kagitta na kinagim, alawatam-mu yaw iyawa ku naggafu ta Makila!”
Ganganalaman, gavva-gavva nga nebarak ni Biwag yuri tammi na nga fun na inyuk kani Malana. Nakararruanan i ngamin nga totolay nga maggiraw. Maski yuri bannag ay kagitta tu magimmang nga magagi. Nakkagak kagitta na pana yuri fun na inyuk. Nagafu ni Malana yuri fun, ngem, imbes tu itoli na kani Biwag, ay enna nga nebarak yaw turi ta niketaddagan sangaw na baryo na Illuru ta Rizal. Mekagi nga yuri ar-aru kanu nga inyuk nga mattuvu sangaw turi, ay naggafu ta inyuk nga nebarak ni Malana.
Megafu taw ta kiningwa ni Malana, naguyung lallagu si Biwag. Enna nga zinummo yuri duppil nga netaldo na ta davvun, anna enna nga nedaya yaw ta futu ni Malana. Navurung yuri totolay nga maddagun a maggiraw, gafu ta ammu ra garay i kinatunung na pakkagak nuri kananassing a duppil ni Biwag. Nakanna yuri gako ni Malana, ngem, ari nga siminallung ta futu na yuri sigguk na duppil. Kunnud, nakattu ta duwa yuri duppil ni Biwag anna nataga yaw ta gugak na vukik adde ta nalaggabban ta lagum na bannag.
Mangananwan, ay nekulle ni Malana, “Biwag, agataddak ka ngana tatun nga awat-tu tattammi mu! So mabi gapa i mangibalo nikaw!”
Ngem, nage paga nga mabalin tu maguvovuk si Malana, ay nallattu si Biwag ta tangnga na bannag. Ta passappung na, nallalattuak i darakal anna kananassing a palung. Kinanna na palu-palung yuri vukik nga niketaddagan ni Malana, anna ta kasikad-da, ay nallunik yuri vukik. Ganganalaman, ay nallattuak ta utun na danum si Biwag nga agabesin ta lamag nga kadakallan ta ngamin. Nenganga na lamag yuri daka-dakal a simu na. Siminuttul gapa si Malana ta pagaru na lamag, anna nallattu gapa yayya ta tangnga na bannag tape mappinnisanan ira nuri kalinga* na. Ngem, ta pallattu na, danuri gatu-gatu a totolay nga maggira-giraw, ay gavva laman nga nassipalittukak megafu ta nakesingan ira ta nepallo nga nawak anna kilak.
Gabba ta yuri maginganay nga naggian ta balsa, ay gavva nga nattullu ta utun nga kagitta tu nepayak yayya. Inalawa’ na si Malana ta pattaga na, anna nagimmang ira ta utun. Kunnud, nilipayan nuri nannawa-nawak a maginganay si Biwag ta gugak, anna kinagi na sa, “Nepasingam-mu i kakurugan nga sikaw ay mattarku, gafu ta inalek mu paga i uffun na lamag tapenu mangaffu ka. Sakan i ana nuri diosa nga nangiyawa gari nikaw ta dusaru nga naggafuan na sikam-mu. Ari tu mepangngo nikaw yatun a pakapangwa nga nebillay na yena’ nikaw.”
Kunnud, inusa nuri maginganay yuri billa nga egga sa tapenu mabendisyonan danuri totolay ira ta davvun. Kabalin na, megafu ta tadday gapa yayya nga diosa gabba, ay nakkagak yayya ta utu-utun na langi nga agavulun si Malana. Nallabbe ira turi ta pappatulan na maginganay ta gian na kuna-kunam ira ta langi.
Ikagi na karuan a totolay, nga si Biwag, ta nepallo kanu a pasiran na, ay enna kanu nga nilaggabban i baggi na ta lagum na Matalag. Ta patay na, naggian kanu turi ta duwa nga vukik yuri kararrua na. Yuri duwa nga vukik ay masingan kanu sangaw ta baryo na Nangalawatan ta ili na Rizal, Cagayan.
VI. Pabbalin
Kunnuppaga, taw nga versiyon na istorya ni Biwag anni Malana, anna maski ta karuan paga nga versiyon ira, ay masingan nga yuri duwa nga dakal nga mengal ay kurug a dinaya-rayaw na totolay. Megafu yaw ta pakapangwa ra nga duwa, nga ari tu maparik na sinni laman nga tolay. Adde lagu sangaw, aru lagapa i mattakillala ta istorya da. Ngem, mabibbik gapa ta istorya, tu maski anni i sikan onu ingal da nga duwa, ay tolay da gabba laman gapa. Nakatageno ira ta aya, daddam, passil, lussaw, tuange ta assing, pasiran, anna pabbabawi, kagitta na ordinaryu nga tolay. Gafu taw, malogon nga masingan na mabbibbik i baggi na ta kononaggan na istorya, anna awayya na nga pangapan ta panaddataddan.
Megafu ta ngamin a netuppal da Biwag anni Malana, ay awayya tu sinuttulan gapa na totolay gari yuri ingal da nga duwa — da Guiab, Siriban, Cafugao anni Tuliao,Magalad, Carinugan, Dabo, anni Marayag, Sinanguinga anni Matatangan, Cuntapay anni Dayag anna nu sinni paga nga mengal anna urayan nga siminaddak ta kaddagunan na pagabuso ira gari ta tiempo na Gagassila. Maski laman gapa tu nafugaddan ira ngamin na Gagassila, ari ira nga kinattamman na totolay sangaw, kagitta kara Biwag anni Malana. Ta danaw nga pappakoli i mappasikan ta nono tam nga mangilaya-gayya nga sittam ay kurug nga anna’ na Tana na Kagayan. Danaw nga kultura i mappaladda ta pattaradday tam ngamin nga Filipino taw ta tangaravvunan. Kunnaw i balor na negagangay a kultura, adde gari anna adde sangaw.
*Ammung a sirib:
1. mengal — aggagal da gari ta totolay a minnakipabbakal onu mandirigma o bayani kudda ta Tagalug
2. dallogay — Tadday tu klase nga kantor nga mappakoli ta takkilala na natay nga tolay, anna ta ngamin a enna nga netuppal ta pattolay na ta davvun
3. annani — espiritu o anitu; pinaratu nga kagitta na totolay, lallaki anna babbay; kumad-da gapa anna mammama kagitta na totolay; usad-da kanu ta ulu ra i varungu nga napadday ta don o nu balayang.
4. vutug — aggagal tam ta busog nga kudda ta Tagalug; alikaman nga meusa kavulun na pana
5. Duppil — o nu suppil; aggagal tam gari ta sibat nga kudda ta Tagalug; ari ngana a meusa sangaw.
6. tallele — aggagal tam ta instrumento nga pattuka ta musika nga pinadday ta vulu kagitta na avvaravarak; pakepak kudda ta Itawi, anna patangguk kudda ta Cordillera
7. kalinga — dana nga aggagal tam ta kalaban nga kudda ta Tagalug; naggafuan na ngagan sangaw na totolay nga maggian ta vuki-vukik na Cordillera, talugaring, danuri Butbut, i-Lubuagan, i-Tanudan, anna danuri kabaggiad-da nga grupo nga maggian ta levu-levu na bannag na Chico, megafu ta danaw nga grupo ay mangngayaw o headhunt gari ta ili-ili ta biko na Bannag na Cagaya
