“Doğruluğu teyit edilmeyen asılsız haberler toplumda tedirginlik korku ve panik başta olmak üzere çeşitli pek çok psikolojik zorluğu getiriyor.”
Editör: İdil Lopez, Melike Kılıç
Yazı: Peker Çelik, Bahar Birsel, Bartu Özcan, Berke Özkan, Ekin Berk Polat, Ozan Ali İnci
Katkı Sağlayanlar: EY Türkiye, Can Pürüzsüz, Zeynep Çelik, Kaya Demiral
Teknoloji çağının getirileri ile beraber artık internetten bilgi erişimi oldukça kolaylaştı. Kütüphane türevi kaynak sağlayıcıların kullanımı gittikçe azalırken, “online” bilgiye erişim hemen hemen herkesin elinin altında. Peki internetten eriştiğimiz kaynakları kullanırken bilginin doğruluğundan nasıl emin oluyoruz? Kriz anlarında sakinliğimizi korumak için doğru bilgiye erişim önemi nedir?
Kavramın Kökeni
Günümüzde bilgiye ulaşmak için en yaygın araçlardan biri internet olmuştur. “Bilgi, kitle iletişim araçları vasıtasıyla yayılarak toplumsal hale gelmektedir. Kitle iletişim araçlarından olan internet de günümüzde giderek yaygınlaşarak bilginin kolay ve ucuz bir şekilde küreselleşmesine neden olmaktadır.” (50) Bu nedenle doğru bilgiye erişimde internetin ve teknolojinin rolü oldukça önemlidir. “Ulaşılabilirlik, etkileşim ve tanımlama engelleri gibi sorunlardan bazılarının üstesinden gelinmesini sağlayan bir ortam”(51) olarak tanımlanan internet bu etkili yanlarıyla çeşitli sorunları da beraberinde getirmektedir. Teknoloji ve internetin topluma sunduğu bilgileri araştırırken önemli olan doğru bilgiyi ayrıştırabilmektir. Doğru bilgiye internet üzerinden ulaşma isteği için doğru ve yalan haber ayrımının yapılmasını gerekli kılmaktadır. İnternet ortamında doğru bilgiyi ayıran bir süzgeç kullanılmadığından toplumdaki bireyler “bilgiyi eleştirel şekilde değerleyebilme” becerisine erişebilmelidir. (51) Ancak bu sentezleme ve filtreleme yöntemleriyle internetteki doğru bilgiye ulaşım sağlanabilir.
Bilgiye erişimin geçmişe kıyasla çok daha kolay ve pratik hale geldiği bu günlerde doğru bilgiye erişimin sağlanamaması hem insan hem de toplum üzerinde birçok etki yaratmaktadır. Bu sebeple doğru bilgi toplum için bir ihtiyaç halini almıştır. Belirli bir konuda, alanında uzman olmayan kişilerin bilimsellikten uzak açıklamaları kamuoyunu yanıltıcı bilgilerle toplumun uygun karar alma ve değerlendirmesini olumsuz etkilemektedir. En basitinden örnek vermek gerekirse gıda alanında doğru bilgiye erişimin olmadığı durumlarda, alanında uzman olmayan kişilerce yapılan açıklamalar, birey ve toplumun beslenme ve sağlığını olumsuz etkileyecektir. Yeni Medya Düzeninde Bilgi Güvenilirliği ve Toplumsal Etkileri Araştırma Raporundaki dikkat çeken bazı noktalardan bahsedecek olunursa, doğruluğu teyit edilmeyen terör, doğal afet ve benzeri haberlerin asılsız sızdırılması toplumda tedirginlik korku ve panik başta olmak üzere çeşitli pek çok psikolojik zorluğu da beraberinde getirmektedir. Bu noktada, doğru bilgiye nereden ulaşabileceğini bilen, sorgulayan, eleştirel ve analitik düşünme becerisine sahip bireyler ve toplumların önemi ortaya çıkmaktadır. Bu durumu anlayan ve değer veren ülkeler de doğru bilgiye erişim konusunda insan odaklı yatırımlarına ve eğitime büyük önem vermektedir.
Kavramın Önemi
Kriz zamanlarında doğru bilgiye erişim sanıldığından daha önemli bir role sahip. Gelişen teknoloji sayesinde artan sosyal medya kullanımı da doğru bilginin değerini arttıran sebeplerden biri. Sosyal medya kullanımın artması bir nevi sahte haber, manipülasyon, söylenti gibi olayların artmasına neden oluyor ve bu artış kriz gibi zamanlarda yüksek derecede artışa geçmektedir.
Sosyal medya kullanıcıları bilgiyi paylaşmak için değil de daha çok duygusal olarak içinde bulunmak için kullanmaya başlıyor. Bunu Kenyatta Cheese, “Belki insanların paylaşmak istediği bilgi değil de duygusal dürtülerdir. Belki, sosyal anlamda, sosyal medya artık bir bilgi ağı değil de duygu ağıdır.” diyerek açıklıyor. Tabiki kimileri bu duygusal bağı kendi yararına kullanmak için çaba gösteriyor. Bunun sonucunda kendi menfaatleri uğruna yalan bilgileri, söylentileri yayabiliyorlar.
İnternetteki bu bilgi kirliliğinden dolayı doğru bilgiyi bizlere ulaştıran kaynaklarda önemli bir yer kazanmıştır. Bu kaynaklardan biri olan Teyit’in editörlerinden Mert Can Yılmaz, Boğaziçi Üniversitesi’ne verdiği röportajda Teyit’in kuruluşunu “Teyit, Ekim 2016’da yola koyuldu. O tarihlerde Türkiye’nin çeşitli şehirlerinde gerçekleşen patlamalar ve darbe girişimi gibi olaylar kriz anlarında doğru bilgiye erişmenin ne denli önemli olduğunu ortaya koyuyordu. Bilgi kirliliğinin hem sosyal medyada hem de ana akımda yüzeye vurması ve kimi zaman bu durumun toplumda infiale yol açabilecek seviyelere ulaşılabiliyor olması bir doğrulama platformuna olan ihtiyacı pekiştirdi. Bu ihtiyacı gidermek üzere Teyit, sosyal fayda yaratma amacı güderek kuruldu.” cümleleriyle anlatıyor.
Kavramın İnsan ve Toplum Üzerindeki Etkileri
Bildiğimiz gibi Covid-19 sürecinde tüm dünya büyük ölçüde etkilendi. Bu süreçte bilgi kirliliğinden doğan doğru bilgiye ulaşamama problemi insanları en çok etkileyen unsurlardan olmuştur.
Özellikle Donald Trump’ın başkan seçilmesinden sonra sıklıkla kullanılmaya başlanan fake news, bizde yalan haber olarak ifadesi ile kullanılıyor.(52)
Şubat ayı ortalarında, Dünya Sağlık Örgütü, yeni koronavirüs pandemisine yanlış bilgi salgınının (infodemic) da eşlik ettiğini açıkladı (53). Bunun üzerine giderek çığ gibi büyüyen yalan haber topluluğu insanları yanlış yöntemler uygulamaya iterek istenmeyen sonuçlar doğurdu. Daha sonrasında limon dilimli ılık su veya saf olmayan alkol içmek gibi örneklerle karşılaşıldı.
2020 yılının ilk üç ayına bakıldığında ise kümülatif değerlerin giderek hızlı bir artışla farklılaştığı görüldü ve böyle dönemlerde doğru bilginin önemi toplum tarafından giderek daha fazla anlaşılmış oldu.
Covid-19 süreci öncesine dayanan bu bilgi kirliliği birçok ülkeyi, iş adamlarını ve ilişkilerini negatif şekilde etkiledi. Geçtiğimiz günlerde hastalığı yaydığı iddiasıyla 5G baz istasyonlarını suçlayan veya aşı satmak için virüsü yaydığı iddaa edilen iş adamlarını suçlayan olgularla karşılaştık.
Bütün bu örneklere bakarak bu süreçte doğru bilgiye erişememenin toplum için sosyal ve sağlık açısından tehlike arz ettiğini ve bu gibi durumlardan kaçınmak için en iyi çözümün halkı yeterince iyi bilgilendirmek olduğu sonucuna varılabilir.
Kavramın Günlük Hayattaki Yansımaları
İyi örnekleri ve günlük hayattaki pratiklerine bakıldığında aslında hem Covid-19 süreci hem de öncesinde internetteki insan dışı trafik kaynaklı sahte, saptırılmış, yanlış haber büyük bir problem. İnternette hem nasıl doğru habere ulaşılabileceğine dair siteler, hem de bu haberlerin tespiti için geliştirilen protokol, yapay zeka, veya yapay zeka yarışmaları vardır.
Doğru bilgiye ulaşmaktaki amaca ve yönteme değinecek olursak; günümüzde bilgi sayısı eksponansiyel olarak artış gösterip ivmelenmektedir ve maalesef bu bilgiler filtrelenmeden internet aracılığıyla kümülatif olarak birikmektedir. Yapılan işin kalitesi ve süreçlerin verimliliği için bilgiye hızlı erişmek kadar doğru olanı elde etmek de önemlidir. Bunu bir ülkede, ekonomide ya da sosyal bir girişimde ele alabiliriz.
Bu raporu hazırlayan ekipte bulunan Yiğit Karataş, geçen yaz bir sosyal sorumluluk projesi için Ayşe Arman’ın Bodrum’un Gürece diye bir lokasyonda açtığı atölyelerde yer aldı. Bu deneyimini ise şu cümlelerle aktarıyor: “ Gerçekten büyük yatırım yapıldı, destekler alındı fakat sonradan işin verimliliği ve doğru noktaya dokunup dokunmadığı tartışıldı. Dezavantajlı olduğu gözlemlenen kesim toprak zenginiydi ve proje başındaki yanlış bilgi büyük bir yatırım ile gerçekleştirilen projeyi hedeflendiği kadar güçlü kılamadı. Buradan şuraya varmak istiyorum, eğer bilginin doğruluğunu sorgulama ve ona ulaşmaya işin başında başlanılsaydı proje belki hiç başlamayacak veyahut tam tersine çok daha verimli bir proje haline gelecekti.”
Kaynaklar
- http://dergi.kmu.edu.tr/userfiles/file/Aralık2015/5m.pdf
- https://www.researchgate.net/profile/Medet_Yolal/publication/237647301_Bilgiye_Eriim_Araci_Olarak_O_grencilerin_Dnternete_Yakla_imi/links/53fcdae20cf2dca8ffff6b3b/Bilgiye-Eriim-Araci-Olarak-Oe-grencilerin-Dnternete-Yakla-imi.pdf
- https://teyit.org/her-seye-yalan-demekten-neden-kacinmaliyiz/
- https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200202-sitrep-13-ncov-v3.pdf
“Doğru Bilgiye Erişim” bölümüne yer verdiğimiz Sağlıklı Bireyler ve Topluluklar raporunun tamamına ulaşmak için lütfen linke tıklayınız.
imeceLAB
Gençler için değil, gençlerle beraber!
Diğer içeriklerimize göz atmak ister misiniz?
