Zelfmoord op het platteland
Theoretisch kader door: Eva Mijnders, Zinzi van der Westen & Kim Rebergen
Inleiding
Dit blok gaat deze deelredactie zich bezig houden met zelfmoord in de landbouw. Zelfmoord is een groot taboe op het Nederlandse platteland. Niemand praat erover en niemand weet er buiten het platteland ook iets vanaf. Toch neemt de laatste jaren het aantal depressies en zelfmoord onder Nederlandse boeren toe.
En niet alleen in Nederland, over de gehele wereld is zelfdoding onder boeren groter dan bij andere beroepsgroepen. Alleen in Nederland is er maar weinig bekend over, want het CBS registreert het aantal zelfdodingen niet per beroepsgroep. Maar uit een inventarisatie van 113 Zelfmoordpreventie vorig jaar blijkt wel dat tussen 2013 en 2016 het aantal suïcides in de agrarische sector is toegenomen. Het suïcidecijfer tussen 2013 en 2016 is gestegen van 12,5 naar 17,4 per 100.000. Dit is een stuk hoger dan het landelijke suïcidecijfer van 10,6. De agrarische sector staat daarmee in de top 10 van sectoren met relatief gezien de meeste suïcides. Wat ligt er schuil achter deze cijfers? Schiet de Nederlandse hulpverlening hierin tekort?
Aanleiding voor het onderwerp
De aanleiding voor dit onderwerp kwam in eerste instantie door de boerenprotesten. Uit die protesten is duidelijk te zien dat boeren zich niet gehoord voelen. Ze eisen meer maatschappelijke waardering voor hun beroep. Ze voelen zich een buitenstaander in onze maatschappij, het afvoerputje van de samenleving. Ze willen ook graag de kloof tussen burger en boer verkleinen. Maar na wat research kwamen we bij een oud artikel van het Parool terecht over boer Willem van der Vaart. Die in 2001 uit radeloosheid zelfmoord pleegde uit angst om zijn boerderij te verliezen.
Naar aanleiding van dit artikel kwamen achter een schokkend feit, het zelfmoord gehalte onder de boeren in Nederland is erg hoog. Dit is een wereldwijd fenomeen in de agrarische sector, alleen is er in Nederland nauwelijks cijfers of informatie over te vinden in tegenstelling tot landen als de Amerika. Dit willen wij als redactie graag verder uitzoeken. Als redactie gaan wij ons verdiepen in de Nederlandse boer. Of dit nu een melkboer is of een varkensboer. Als deelredactie willen wij erachter komen wat zij denken, voelen en doen en waarom ze daar over zwijgen.
Doelstelling
Het doel waar wij naar streven als redactie is meer informatie verkrijgen over het grote taboe in Nederland rondom zelfmoord in de landbouw. Als deelredactie focussen wij op het aspect zelfmoord en depressies.
Hoofd- en deelvragen
Hoofdvraag:
Waarom is er zo’n hoog aantal depressies en zelfmoorden in de agrarische sector?
Deelvragen:
Is boerenzelfmoord al een langdurig fenomeen in Nederland?
Waarom is er zo veel onbekendheid over boerenzelfmoord in Nederland?
Waarom is het aantal depressies en zelfmoord zo groot binnen de boerensector?
Wordt er onder boeren zelf gepraat over dit probleem?
Wat kunnen we doen om het aantal zelfmoorden terug te brengen?
Theoretische verdieping
Het is een wereldwijd fenomeen
Zelfmoord wordt universeel nog beschouwd als een verwerpelijke en zieke daad. Zoals bleek uit de geschokte reacties in het buitenland op de Nederlandse euthanasiewetgeving. In sommige van die buitenlanden is zelfmoord zelf nog strafbaar als misdaad (van Leeuwen, 2014). Uiteraard ziet dit taboe er niet overal hetzelfde uit en blijkt er in de loop der tijd meer acceptatie voor te zijn. Toch is er een beroepsgroep waarin opvallend veel gevallen zijn van zelfdoding: agrarische sector, of te wel de boeren. Maar waarom?
Als wij kijken naar de boer in de literatuur zie je dit altijd terugkomen. Het contrasterende en veelvoorkomende beeld dat vaak terugkomt in de literatuur is dat boeren aan eigen hand doodgaan. Wat heel apart is, boerenzelfmoord is een taboe, maar in de Nederlandse literatuur is daar helemaal geen sprake van. In talloze verhalen, gedichten en romans waarin het boerenleven centraal staat is het een voor de hand liggende ontwikkeling dat de boer zichzelf uiteindelijk ophangt.
Een voorbeeld daarvan is de plattelandsroman Bartje en de opvolger Bartje zoekt het geluk geschreven door de Drentse schrijver Anne de Vries. Bartje werd een groot succes en in verschillende talen vertaald. In h1972 werd de boekenserie verfilmd. Mede hierdoor werd Bartje het symbool van Drenthe. In Bartje hangt de rijke boer Derk-met-de-helm zichzelf op. De negenjarige Bartje piekert erg over de dood van Derk en de (jeugdige) lezer werd weinig bespaard over de details van de suïcide van boer Derk. Een programma als Boer zoekt Vrouw is weer precies het tegenovergestelde daarvan. De ‘echte’ Nederlandse boer komt in dit programma voor als een gelukkig mens die met passie en beide voeten in de klei vruchtbare gewassen teelt.
Toch komt de zogeheten boerenzelfmoord wel voor in Nederland alleen houdt het CBS geen cijfers bij van zelfdoding binnen deze beroepsgroep, het lijk erop dat velen die niet op het platteland leven niet weten dat dit probleem zich in Nederland afspeelt. In onder andere Frankrijk wordt dat wel bijgehouden, het land verliest zo’n 600 boeren per jaar aan suïcide. In India wordt er zelfs geschat op zo’n 16.000 suïcides per jaar De Fransen hebben 11 oktober uitgeroepen als nationale dag van zelfmoord in de landbouw. In 2015 werd er op een kerkplein in Frankrijk 600 witte kruizen geplaatst om de boeren te herdenken. In veel landen lijkt er verder geen taboe te spelen rondom boerenzelfmoord. Experts van onze buurlanden België en Duitsland geven aan dat men schat dat jaarlijks zo’n 400–500 boeren er een einde aan maken. In Amerika sinds vorig jaar is daar een nieuw programma geïntroduceerd waarin mensen in de agrarische community getraind worden om andere boeren te helpen als ze zien dat ze hulp nodig hebben.
In Amerika was er in de jaren 80 een grote landbouwcrisis toen hebben zoveel boeren zelfmoord gepleegd dat het uiteindelijk in de kranten terecht kwam. Washington de federale staat heeft toen heel veel geld vrijgemaakt om preventieprogramma’s op te zetten. Wat hieruit duidelijk is dat met voldoende geld en onderzoek en met mensen in gesprek gaat dat je zo goede programma’s kan ontwikkelen om de cijfers naar beneden te halen (van Leeuwen, 2020). Moet er dan een echt een crisis eerst komen voordat er iets aan het probleem wordt gedaan?
Andere problemen van de boer
Financiële problemen
De financiële nadelige positie van de boeren lijkt zeker een rol te spelen in het geluk van een boer. Zo stelde Universiteit Wageningen dat sinds 2001 minstens 20 procent van de huishoudens in de Nederlandse landbouw rond moesten komen van een inkomen dat onder het minimuminkomen van 22.000 euro per jaar ligt. Volgens Omroep Fryslân kampt ongeveer twee derde van de boeren met financiële zorgen.
‘Twee derde van de boeren heeft het echt krap. Daarvan krijgt pak ‘m beet de helft het met houden en keren toch nog rond, en een derde ziet de achterstand in de nota’s toenemen en raakt steeds verder achterop. Niet iedere boer zal het redden’ (Hoksbergen, 2019).
In Nederland zijn boerenbedrijven vaak generaties lang overgedragen, waardoor het faillissement van een boerderij als een groot verlies wordt ervaren. Doordat bedrijven van generatie naar generatie worden overgedragen is het niet makkelijk om eruit te stappen. Als je niet meer lekker in je vel zit door je beroep is het lastig om wat anders te gaan doen. Een boer ben je en dat blijf je. Dit allemaal kan grote gevolgen hebben voor de mentale gezondheid van boeren.
Lizzy van Leeuwen
Lizzy van Leeuwen is cultureel antropologe en schrijver. Zij verdiepte zich in de boerenwereld. Ze heeft gesproken met nabestaanden, hulpverleners en wetenschappers in Nederland en de Verenigde Staten over boerenzelfmoord. “Bij misschien wel een derde van de mensen van wie ik tijdens mijn onderzoek vernam dat zij zelfmoord pleegden, liep het bedrijf goed, desondanks waren de boeren toch overspannen, vanwege angst voor de toekomst, of omdat ze een vertekend beeld hadden over de cijfers van hun bedrijf” (van Leeuwen, 2016). Daarnaast vertelt ze in haar boek ‘De hanenbalken.’ dat boeren traditioneel gezien niet snel hulp zoeken, psychische hulp is in hun omgeving niet altijd even makkelijk te vinden. “Dat lukt vaak goed of helemaal niet, want de meeste agrariërs vragen niet snel om hulp van buiten. Ze vinden dat ze zelf hun problemen moeten kunnen oplossen. Hoogstens met bijstand van de kerk, de buurtschap of de vertrouwde dierenarts (van Leeuwen, 2014). Volgens van Leeuwen is de grootste druk bij een boer de continue stress die het beroep met zich meebrengt. In hoeverre is die stress nog handelbaar?
De grote druk
Gedachten van zelfmoord krijg je uiteraard niet zomaar. Dan moeten er verschillende factoren op de achtergrond spelen. Om een paar huidige voorbeelden te noemen: milieuwetten die steeds strenger worden aangescherpt, de druk vanuit de maatschappij met betrekking tot dierenwelzijn, problemen per specialisatie als bijvoorbeeld prijsschommelingen in de varkenshouderij en de stikstofcrisis bij melkveehouderij. Daar komt ook nog eens de coronacrisis bij. Ook het scheiden van werk en privé wordt zo erg bemoeilijkt. De agrariër weet niet meer hoe alles aangepakt moet worden en de toekomstvisie vertroebelt. De boer valt in een zwart gat en ziet nog maar één weg om eraan te ontsnappen, ondanks dat het goed gaat met het bedrijf. ‘Voor boeren lijkt het veel makkelijker om die knop om te zetten, binnen een dag is het vaak al gedaan.’ (van Leeuwen, 2020)
Wat wordt er nu aan het probleem gedaan?
Ondanks de onbekendheid van het probleem zijn er verschillende organisaties als Argozorgwijzer die zich bezighouden met de preventie van boerenzelfmoord. Zij proberen het taboe te doorbreken en het bespreekbaar te maken. Op de website van 113 zelfmoord preventie staat het volgende over boerenzelfmoord:
Verschillende boerenorganisaties werken nu dus samen met 113 Zelfmoordpreventie om zelfmoord in de agrarische sector tegen te gaan en hebben daar ook een stappenplan voor ontwikkeld. Alleen kan je het stappenplan niet meer downloaden. Als je erop klikt krijg je een melding dat de pagina niet meer bestaat. Heel onhandig natuurlijk, maar het zet ons als redactie ook weer aan het denken of er nog wel daadwerkelijk genoeg gedaan wordt aan dit probleem.
Bronnenlijst
1. Leeuwen, L. (2014). De hanenbalken (Gereviseerd editie). Amsterdam, Nederland: Atlas Contact, Uitgeverij.
2. Boekestijn, V. (2016, 17 augustus). Waarom boeren zo vaak zelfmoord plegen. Geraadpleegd op 14 september 2020, van https://www.oneworld.nl/lezen/politiek/waarom-boeren-zo-vaak-zelfmoord-plegen/
3. Le Figaro. (2015, 11 oktober). En Bretagne, 600 croix érigées en hommage aux agriculteurs suicidés. Geraadpleegd op 14 september 2020, van https://www.lefigaro.fr/actualite-france/2015/10/11/01016-20151011ARTFIG00115-en-bretagne-600-croix-erigees-en-hommage-aux-agriculteurs-suicides.php
4. van der Meulen, H., & Wageningen university & research. (2019, 16 december). Toename aandeel huishoudens onder lage inkomensgrens vooral in veehouderij. Geraadpleegd op 14 september 2020, van https://www.agrimatie.nl/ThemaResultaat.aspx?subpubID=2232&themaID=2272&indicatorID=2059
5. Bedrijveninformatienet. (2019). Inkomens per huishoudens en aandeel huishoudens onder de lage- inkomengrens [Grafiek]. Geraadpleegd van https://www.agrimatie.nl/ThemaResultaat.aspx?subpubID=2232&themaID=2272&indicatorID=2059
6. Marohn, K. (2019, 10 December). Farmer suicides are on the rise; here’s how to help. Geraadpleegd op 15 september 2020, van https://www.mprnews.org/story/2019/12/10/farmer-suicides-are-on-the-rise-heres-how-to-help
7. Merriott, D. (2016). Factors associated with the farmer suicide crisis in India. Journal of Epidemiology and Global Health, 6(4), 217. https://doi.org/10.1016/j.jegh.2016.03.003
8. Omroep Fryslân. (2019, 6 december). Twee derde van de boeren heeft te maken met financiële zorgen. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.omropfryslan.nl/nieuws/924884-twee-derde-van-de-boeren-heeft-te-maken-met-financiele-zorgen
9. Redactie. (2018, 19 november). Stijging aantal zelfmoorden onder boeren: sector luidt noodklok. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.melkveebedrijf.nl/melkveebedrijf/bedrijfsnieuws/stijging-aantal-zelfmoorden-onder-boeren-sector-luidt-noodklok/
10. Quekel, S. (2019, 16 oktober). Bekende boerenactivist na tractor-ravage: ‘Mijn vader pleegde zelfmoord om landbouwbeleid’. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.ad.nl/binnenland/bekende-boerenactivist-na-tractor-ravage-mijn-vader-pleegde-zelfmoord-om-landbouwbeleid~a831a4f4/
11. RTV Drenthe. (2020, 19 juli). Psychische nood onder boeren: “Langdurige onzekerheid is voor niemand goed”. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.rtvdrenthe.nl/nieuws/161604/Psychische-nood-onder-boeren-Langdurige-onzekerheid-is-voor-niemand-goed
12.
Maessen, J. (2018, 20 november). Zelfmoord boeren: Onzekerheid van minister is strop om nek van boer. Geraadpleegd op 16 september 2020, van https://www.ed.nl/extra/zelfmoord-boeren-onzekerheid-van-minister-is-strop-om-nek-van-boer~acf96ee5/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
13. 113 zelfmoordpreventie. (z.d.). Agrarische sector | 113 zelfmoordpreventie. Geraadpleegd op 27 oktober 2020, van https://www.113.nl/agrarische-sector
14. Waarom protesteren de boeren en wat willen ze bereiken? (2019, 30 september). Geraadpleegd op 27 oktober 2020, van https://www.dvhn.nl/groningen/Vijf-vragen-over-het-boerenprotest-waarbij-trekkers-naar-Den-Haag-gaan-24875092.html
15. Meij, M., & Rombouts, R. (1999, 29 April). Boer Willem heeft het jaren geleden al opgegeven. Geraadpleegd op 27 oktober 2020, van https://cdn.webklik.net/user_files/2010_09/165462/Willem_van_der_Vaart_laatste_boer_van_de_Sophias_hoeve.pdf
