Een column over het boek ‘Socrates op sneakers’ van Elke Wiss.
Ik ben opgegroeid in een vwo-cultuur: vragen stellen durfde ik niet met al die knappe koppen om me heen. Als ik dan toch mijn vinger opstak, kreeg ik een antwoord waar tussen de regels voelbaar was wat ze over mijn vraag dachten. Ik lachte het snel weg met een sterk staaltje zelfspot — en een rood hoofd.
Vraagvrees is een van de redenen die Wiss noemt waarom we zo slecht zijn in het stellen van goede vragen. Naast het onschuldige voorbeeld dat ik schetste, kunnen vragen voor conflict zorgen. We houden het liever gezellig.
Daarnaast ligt egoïsme op de loer, want willen we eigenlijk wel luisteren? Als ik naar mezelf kijk, praat ik liever dan dat ik luister. Voordat iemand zijn verhaal heeft afgerond, heb ik in mijn hoofd al een antwoord klaar.
Het is nog beter als je een sterke mening in petto hebt, want daarmee zet je jezelf op de kaart. Tot slot zijn we verleerd objectief te redeneren: we zitten vast in onze eigen denkbeelden. Informatie die daarmee botst wordt onbewust weg gefilterd. Kortom: het wordt tijd om Socrates’ sneakers aan te trekken.
Socrates bevroeg de ander op zijn of haar kennis en wijsheid. Met zijn nieuwsgierige houding wilde hij wijzer worden en de gesprekspartner bevrijden van denkfouten en drogredenen. Hierbij erkende hij zijn eigen onwetendheid en ging hij puur in op wat diegene letterlijk zei.
Bij het stellen van een socratische vraag kun je je niet langer verschuilen achter een grapje, empathie of een eigen ervaring. Empathie blijkt een wolf in schaapskleren. Het lijkt veilig om je in de ander in te leven, maar de mate waarin dat lukt wordt beïnvloed door je eigen vooroordelen.
We voelen meer empathie voor mensen waarmee we ons kunnen identificeren, volgens een onderzoek van Bloom. Empathie is dus een onstabiele factor en dat kunnen we niet gebruiken in socratische gesprekken.
Dit is een typisch voorbeeld van iets dat tegen mijn eigen denkbeelden in gaat. Ik zie empathie als de sleutel tot antwoorden. Een mens dat zich op zijn gemak voelt, vertelt meer. Dat is wat een journalist wil bereiken, nietwaar? Misschien dat ik meer uit ben op bruikbare antwoorden dan een diep inzichtelijk gesprek.
Je snapt, vragen stellen op het niveau van Socrates is op dit moment een stap te ver voor mij. Bij het idee alleen al krijg ik een déjà vu van mijn middelbareschooltijd. Gelukkig zegt Wiss: het stellen van goede vragen kun je leren. Voor nu staan Socrates’ sneakers nog in de kast, maar wie weet voor hoe lang.