Bahreyn ve Startup Ekosistemi Notları
Bahreyn ile temasımız 2019 yılının başında bir mail ile, Bahrain Economic Development Board (Bahrain EDB)’un, ¨Türkiye’deki girişimciler için Bahreyn’in iyi bir orta doğu bölge müdürlüğü olabileceği¨ni iletmesi ve bu kapsamda bizimle (cc: Sabancı SUCOOL) tanışmak istemesiyle başladı. Yazışmalar sonrası önce Bahreyn EDB Türkiye ofisi ile konuştuk, ardından Bahreyn merkez ofisinden yetkilileri İstanbul ofisimizde ağırladık. Sonunda, Eylül 2019'da bir Bahreyn turu düzenlemeye ve ülkeyi, iş dünyasını yerinde görmeye karar verdik.
Bu yazıda 4 teknoloji girişimcisi ile birlikte yaptığımız 6 günlük Bahreyn İş Geliştirme Kampı sırasında, öncesi ve sonrasında aldığım notları derliyorum.
Genel Bilgiler ve Günlük Hayat Notları
Bahreyn Krallığı, 1,5 Milyon nüfuslu, küçük bir ada ülkesi. Kişi başına düşen milli gelir 24 Bin Dolar (Dünya Bankası 2018 verisi. Aynı listede Türkiye 9,3 Bin Dolar). Ülke bir köprü ile Suudi Arabistan’a bağlanıyor. Arabistan’da iş yapmanın kolay yolunun Bahreyn’de şirket açıp, oradan satış yapmak olduğu sıkça duyduğumuz bir cümle oldu. Bunun ekonomik sebepleri yanı sıra sosyal sebepleri de var. Bahreyn halkı farklı millet ve kültürlere oldukça açık, kılık kıyafet, yeme-içme ve alışveriş konusunda Arap dünyasının en özgürlükçü ülkesi.
%55 yabancı çalışan (expat) oranına sahip ülkede, okullarda İngilizce zorunlu. İş dünyasında İngilizce bilmeyen birine rastlamak çok zor (belki de imkansız). Bilmek derken, anadil seviyesinde bilmekten bahsediyorum.
Eylül ortasında bile oldukça sıcak (hissedilen 45 derece) bir yer, bu şaşırtıcı bir şey değil. Kış mevsimi olmayan ülkede insanlar sürekli araba ile dolaşıyor, yollar çok iyi ama yaya kimse olmadığı için yaya yolları ve yayalar için trafik ışığı neredeyse yok. İç mekanlar klima ile sürekli soğutuluyor, hatta bazen çok soğuk oluyor. Yapay bir hava hissettim. İçeri-dışarı, soğuk-sıcak değişimi, alışana kadar, bünyeler için yorucu olabilir.
Bu arada, Bahreyn’de hafta sonu tatili cuma / cumartesi ve bu günlerde (daha rahat bir ülke olduğu için) Suudi Arabistan başta olmak üzere çevre ülkelerden tatil ve eğlence için çokça turist geliyormuş. Bahreynliler ¨haftasonu turistler rahatça gezsin diye biz dışarı çıkmıyoruz :)¨ diyor.
İş Dünyası Notları
Girişimciler için bu coğrafyadaki önemli konulardan biri %100 şirket sahipliği konusu. Bahreyn bu konuya sıkça değiniyor. Bazı kısıtlamalar hariç çoğu işte bir yabancı, bir Bahreyn şirketinin tamamının sahibi olabiliyor. Bazı işlerde ise şöyle kurallar var:
- Başka bir GCC ülkesi vatandaşı olanlar şirketin %100 sahibi olabilir.
- ABD vatandaşları şirketin %100 sahibi olabilir. (Bahreyn ve ABD arasındaki ticari anlaşma başka bir ülke için geçerli olmayan böyle bir istisna yaratmış. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları ise ‘bazı durumlarda’ %100 şirket sahipliği için önce ABD’de şirket kurup, ABD’deki şirketin sahip olduğu yeni bir Bahreyn şirketi kurabilir.)
- Yukarıdaki durumları sağlamayanlar (sektöre göre değişken şekilde) şirketin %51+ hissesine sahip olacak bir Bahreyn vatandaşıyla ortak olmak zorunda kalabilir. (Mesela bir Türk olarak ticari mal alım-satım işleri yapacaksanız şirketin en fazla %49'una sahip olabiliyorsunuz. Genel olarak mantık şöyle, ¨bir işi eğer başka bir Bahreyn vatandaşı yapabiliyor ise, bir yabancı ülke vatandaşı, kurulacak bu işin tek sahibi olmamalı¨. Bilişim sektöründe ise %100 sahiplik mümkün.)
%100 sahiplik konusunu anlatmak için şöyle güzel bir sistem yapmışlar: https://bahrainedb.com/setup-your-business/
Bahreyn’de:
KDV oranı %5 — ki sıfır olan bu oran 1 Ocak 2019 yılı başında getirilmiş.
Kurumlar vergisi oranı %0.
Gelir vergisi oranı %0.
Detayları merak edenler için Bahreyn ve bölgede iş yapmanın maliyeti hakkında KPMG raporu: https://drive.google.com/file/d/1r1P71Jolp67WMLvl8lwu0084rk0rkI6o/view
Görüştüğümüz herkesin bize karşı oldukça yardımsever ve sıcakkanlı olduğunu da ekleyip, gittiğimiz etkinlikler ve yaptığımız toplantılardan çıkan bazı notları aşağıda maddeler halinde sıralıyorum:
GCC: The Gulf Cooperation Council (Körfez -Arap Ülkeleri- İşbirliği Konseyi), politik ve ekonomik anlamda kullanılan bir terim. Bir pazarı nitelediği için Bahreyn’de sıkça kullanılan kelimelerden biriydi. GCC ülkeleri: Bahreyn, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri. GCC’de toplam nüfus 56 Milyon, toplam GDP ise 1,6 Trilyon Dolar (karşılaştırma adına, Türkiye nüfus: 82 Milyon — GDP: 0,76 Trilyon Dolar).
Son yıllarda Katar ile diğer GCC ülkelerinin arasında problemler var. Bu durum, karşılıklı şekilde, Bahreyn üzerinden Katar’a (ve Katar dostlarıyla) iş yapmayı zorlaştıran bir etken olarak görünüyor.
Bahrain EDB: Bahreyn ¨Ekonomik Kalkınma Kurulu¨, Bahreyn’de kurulacak herhangi bir iş için ilk irtibat noktası olma iddiası ile çalışıyor. Farklı konularda uzmanlara sahip olan kurum Türkiye dahil 10'dan fazla ülkede ofislere de sahip. Bize bu kampta gerçekten çok destek oldular. https://bahrainedb.com
Bahreyn’e yatırım yapın temalı bir Bahrain EDB tanıtım sunumu burada: https://drive.google.com/file/d/1i6XF9KRAmlzLS8zPPzXIEGYaeQA7Jf6m/view
Tamkeen: Bahreyn ekonomisinin büyüme ve gelişmesi için özel sektörü destekleyen kamu kurumu.
Bahreyn’deki şirketlere, ekipman ve iş geliştirme harcamaları için %50 hibe, çalışanların ilk yıl maaşının %50'sini karşılama ve iş için alınan kredinin faizinin yüzde 60'ını üstlenmek gibi destekleri var. Bahreyn’de iş kurmayı olabildiğince kolaylaştırmaya çalışıyorlar. https://www.tamkeen.bh
Tamkeen ve destekleri hakkında bir sunum burada: https://drive.google.com/file/d/1WiQYjRCMqwPeSRw44sTgeGDiCKDjvtM-/view
Tenmou Business Angels Company : Küçük bir ekosisteme sahip Bahreyn’de ilk ve öne çıkan Melek Yatırım Ağı Tenmou. Bizim turun sonunda girişimcilerimizle gerçekleştirdiğimiz DemoDay’de bize yardımlarını hiç esirgemediler ve kısa zamanda verimli bir dinleyici kitlesine ulaşmamıza çok yardımcı oldular. https://tenmou.me
Amazon Web Services (AWS): AWS sıradışı şekilde Bahreyn’e mitili atmış. Türkiye dahil Orta Doğu’daki tek AWS Cloud merkezi burası (ref: https://aws.amazon.com/blogs/aws/now-open-aws-middle-east-bahrain/). Hükümet içinde bakanlıklar dahil AWS altyapılarını kullanıyorlar, verilen hibeler arasında AWS kullanımına özel olanlar var, okullarda AWS ile müfredatlar geliştiriliyor... Biz de 15–16 Eylül’de AWS Summit Bahrain’e katıldık, üst düzey temsiliyet vardı. Bahreyn yönetimi ile AWS arasında çok yakın bir ¨arkadaşlık¨ var gibi duruyor.
Hızlandırıcılar: Ekiplere hızla uluslararası bir hava katacak, erken aşama girişimcilere daha uygun olsa da GCC’ye açılmayı düşünen daha olgun girişimlerin de değerlendirebileceği Bahreyn’de önde gelen 2 hızlandırma programına yer vereyim. İkisi de Bahreyn’de şirket kurulmasını şart tutuyor ve şirket kuruluş sürecinde oldukça destek olduklarından bahsediyor.
- Flat6Labs: Program, diğer faydaların dışında, 32 Bin Dolar yatırım yapıp %5–10 hisse alıyor. Yöneticisi ile konuştum, programa girerken girişimleri yaklaşık 500 Bin Dolar üzerinden değerlediklerini fakat program sonrasında çoğu girişimin 2 kat değerleme ile yeni tur yatırım (Bkz. Tenmou) aldığını da ekledi. Program MENA bölgesine yayılmış toplam 6 şubeye sahip. https://www.flat6labs.com — https://www.flat6labsbahrain.com
- Brinc IoT Batelco: Hong Kong merkezli girişim hızlandırıcı Brinc’in 5 farklı şubesinden biri. Her ofis başka bir dikey ile ilgileniyor ve MENA bölgesinden sorumlu Bahreyn’in hedefi IoT (internet of things / internete bağlı donanım) işleri. Ülkenin ana GSM operatörü Batelco ise programa sponsor olmuş.
Program, girişimin aşamasına göre 30–60 Bin Dolar arası yatırım yapıp %8–13 hisse alıyor. En büyük artısı ise donanım üretimi aşamasında Çin’de bağlantılar sağlaması. https://www.brinc.io/accelerators/hardware-mena
Not: Daha ileri aşamadaki girişimler bu programları tercih ederse, ilk aşamada düşük değerlemeden aldıkları yatırımı sadece GCC veya MENA bölgesine satış yapacak olan, yeni kurulacak Bahreyn şirketine ortaklık olacak şekilde alabilirler mi pazarlık etsinler.
BONUS: Türkiye Manama Büyükelçimiz
Her yurtdışı turun sonunda Türkiye’nin oradaki Büyükelçiliği ya da Konsolosluğu’nu da ziyaret etmeye gayret ederiz. Bahreyn turumuzda Sayın Manama Büyükelçimiz Kemal Demirciler bizi* öğle yemeğinde evinde ağırladı, kendisine ve Sayın Ticaret Müşavirimiz Güzin Bayar’a buradan da teşekkürlerimizi iletmek isterim. İkisi de ilgili ve yardımsever yetkililer.
*Tura beraber gittiğimiz girişimlerden bahsetmeden olmaz:
AppCent: Perakende, e-ticaret şirketleri ve zincir restoranlar için mobil tabanlı bir uygulama geliştirme altyapısı sunar ve kuruluşların mobil uygulamalarını çok kısa sürede geliştirmelerini sağlar. (https://www.appcent.mobi)
AutoTrainBrain: Disleksik çocukların bilişsel yeteneklerini ve öğrenme kapasitelerini geliştirmek için mobil tabanlı bir egzersiz ve eğitim uygulamasıdır. (https://www.autotrainbrain.com)
FazlaGıda / Whole Surplus: Süpermarketler, restoranlar ve oteller için web tabanlı gelişmiş bir gıda atık yönetimi teknolojisidir. “Tüketilebilir” yiyecek atıklarını, gıda bankaları da dahil olmak üzere çeşitli yararlanıcılara ulaştırıyorlar. (https://fazlagida.com)
Reminis: İnsanların başka fotoğrafçılar tarafından çekilen kendi fotoğraflarına erişmelerini sağlamak için yapay zeka destekli görüntü ve yüz işleme teknolojileri geliştirir. (https://www.reminisapp.com)
Özetle, Türk teknoloji girişimcileri GCC bölgesinde satış veya satış denemeleri için ilk yurtdışı ofis seçeneklerinden biri olarak Bahreyn’i değerlendirilebilir. Erken aşamada hızlandırma programları iyi bir iş ağı geliştirmenize ve oradaki harcamaları desteklemeye yardımcı olabilir. Pazardan emin olmak adına hamleler yapılırken hibe desteklerinden sonuna kadar faydalanmaya da özen gösterilmeli.
Naci KAHRAMAN
@nacikahraman
21 Eylül 2019
Not: Buradaki bilgiler şahsi yorumlar içerir. Tarihsel ve/veya bulunduğunuz özel durumlar sebebiyle, bilgilerin resmi kurumlar tarafından teyit edilmeye ihtiyacı olabilir.
