Niemand is immuun voor samenzweringstheorieën

Hoe kunnen we daarmee omgaan?

Foto door Tarik Haiga op Unsplash

De aarde is plat. De maanlanding heeft nooit plaatsgevonden. Er zijn buitenaardse wezens in Area 51. Helaas worden deze feiten voor ons verborgen gehouden door de verschillende regeringen van de wereld om hun duistere doelen na te streven. … Of zo zegt men.

Dit zijn klassieke voorbeelden van samenzweringstheorieën. Wat hen tot samenzweringstheorieën maakt is natuurlijk het feit dat ze allemaal spreken over een samenzwering van invloedrijke elites die in het geheim nationale of internationale gebeurtenissen controleren en onwaarheden verspreiden om hun sinistere agenda te implementeren.

De meeste mensen reageren op de bovenstaande, beruchte theorieën met spot en onbegrip. “Hoe kunnen mensen daarin geloven?” vragen ze zich af.

Inderdaad, hoe beslissen mensen wat ze geloven en wat niet?

Als we informatie voorgeschoteld krijgen, hebben we er meestal een onmiddellijke, instinctieve reactie op. Voordat we de tijd hebben om erover na te denken, voelen we ons al geneigd om de informatie te accepteren, of om deze in twijfel te trekken en af te wijzen.

Deze prekritische reactie wordt bepaald door ons wereldbeeld — de manier waarop we naar de wereld kijken — die bepaalt welke informatie we aannemelijk vinden en welke informatie we niet aannemelijk vinden. Als iemand ons een verhaal vertelt dat past bij de manier waarop we de wereld zien, zijn we geneigd het te accepteren. Als het verhaal niet past, zijn we geneigd het te verwerpen.

Neem bijvoorbeeld de bewering van president Trump van deze week dat de Democraten hebben samengezworen om verkiezingsfraude te plegen om een tweede presidentiële termijn van hem te stelen. Mensen die geloven dat Trump in wezen een kracht voor het goede is, zijn misschien geneigd te geloven dat de Democraten inderdaad fraude plegen. Mensen die denken dat Trump een gevaarlijke dwaas is die niet herkozen moet worden, zullen waarschijnlijk geneigd zijn om de claim te verwerpen.

Interessant is dat een vier-jaar-oude en bijna identieke samenzweringstheorie de rollen van ‘gelovigen’ en ‘ongelovigen’ omkeert. In 2016 was de claim dat Trump met de Russen had samengezworen om de verkiezingen voor zijn eerste presidentiële termijn te winnen. In die tijd waren het juist de Trump aanhangers die geneigd waren de samenzweringstheorie te ontkennen, terwijl het de Trump haters waren die vurig geloofden.

Merk op dat ik geen commentaar geef op de waarheid van deze samenzweringstheorieën. Hoewel het waar is dat het labelen van iets als een samenzweringstheorie meestal een ongeloof uitdrukt, moet dat niet noodzakelijkerwijs zo zijn. Samenzweringen gebeuren wel degelijk, dus theorieën over samenzweringen zijn niet per definitie onwaar.

Mijn punt is echter dat niemand immuun is voor samenzweringstheorieën.

Neem klimaatverandering als een ander voorbeeld. Velen ontkennen dat klimaatverandering een probleem is en geloven dat het een samenzwering is van politici en wetenschappers om meer overheidsmacht en controle over mensen te krijgen. Aan de andere kant zijn voorstanders van klimaatverandering geneigd te geloven dat grote oliemaatschappijen samenspannen om wetenschappelijk onderzoek naar klimaatverandering en alternatieve energiebronnen te blokkeren.

We zijn geneigd de samenzweringen die bij ons wereldbeeld passen geloofwaardig te achten. De samenzweringen die er niet bij passen, echter, zijn we geneigd om af te doen als zever.

In mijn eigen Evangelische Christelijke gemeenschap zijn er op dit moment veel samenzweringstheorieën die de ronde doen. Gaande over vaccinatie, Bill Gates, COVID-19, satanische pedofielnetwerken, Trump en een één-wereldregering, zijn deze samenzweringstheorieën aantrekkelijk voor delen van mijn gemeenschap, omdat ze onder andere passen binnen een specifiek apocalyptisch wereldbeeld dat gangbaar is.

Ik ben opgegroeid met het soort evangelische verhalen en eindtijdprofetieën die werden verspreid tijdens de Satanische Paniek in de jaren ‘70 en ‘80 en door populaire series als Left Behind in de jaren ‘90. Deze spraken over satanisten die kinderen misbruikten en zelfs opaten, over de toekomstige vorming van één enkele wereldregering onder de heerschappij van de Antichrist, over regeringen die de inplanting van chips in handen en voorhoofden zouden vereisen voor deelname aan de samenleving, enz.

Veel van de huidige populaire samenzweringstheorieën passen binnen de contouren van deze verhalen, waardoor duizenden Evangelische Christenen met een bepaald apocalyptisch wereldbeeld deze theorieën overnemen.

Hoe kunnen we hiermee omgaan? Als werkelijk niemand immuun is voor samenzweringstheorieën, is er dan geen tegengif (of een vaccin — ha, ha!) beschikbaar om ons te helpen?

Ik heb reeds opgemerkt dat ons wereldbeeld bepalend is voor het soort verhalen dat we intuïtief geloofwaardig vinden en het soort dat we niet geloofwaardig vinden. Een goed begin is dan om van onszelf te weten wat we van nature plausibel vinden en wat niet. Zo vind ik persoonlijk het wetenschappelijke verhaal over klimaatverandering aannemelijk, en in het algemeen ben ik geneigd de wetenschappelijke meerderheidsopinie te geloven. Ook vind ik de bewering over democratische verkiezingsfraude niet plausibel en ben ik over het algemeen eerder geneigd om Biden dan Trump te geloven.

Daarom kan ik, mijzelf kennende, deze intuïtieve neigingen in twijfel trekken. Wanneer ik informatie krijg die ik plausibel vind, wil ik in plaats van de informatie luiweg te accepteren, eerst wat vragen stellen. Zo zal ik bijvoorbeeld de tijd nemen om de wetenschappelijke beweringen over klimaatverandering te onderzoeken om te zien of mijn intuïtie om de wetenschappelijke meerderheid te vertrouwen daadwerkelijk juist is.

Omgekeerd zal ik de informatie die ik ongeloofwaardig vind niet meteen terzijde schuiven, maar tijdelijk het voordeel van de twijfel geven en de tijd nemen om de feiten te onderzoeken. Zo zal ik bijvoorbeeld een aantal van de beweringen over democratische verkiezingsfraude lezen en de gegeven bewijzen in overweging nemen. Ik zal op enkele van de anti-vaxxer artikelen die ik op Facebook zie klikken en de originele bronnen bekijken om hun beweringen te controleren.

Verder zal ik ervoor zorgen dat ik daadwerkelijk wordt blootgesteld aan een grote verscheidenheid aan meningen. Ik hou bewust wetenschappers en wetenschapssceptici als vrienden op Facebook, ik volg bewust extreemrechtse mensen, neo-marxisten, en alles daartussenin op Twitter, ik lees bewust christenen, moslims, atheïsten en anderen, ik luister bewust (soms) naar diegenen die volgens mij samenzweringstheorieën aanprijzen, om niet gevangen te raken in een echokamer op sociale media, waarin ik alleen maar informatie voorgeschoteld krijg die ik intuïtief plausibel vind.

Omdat deze sociale media platformen gebouwd zijn om je zo lang mogelijk op hun websites te houden, schotelen ze je bewust informatie voor die je waarschijnlijk leuk vindt en intuïtief zal accepteren. Velen zijn door zo’n mechanismes al verleid tot het kijken naar het ene na het andere samenzweringstheoriefilmpje op Youtube. We moeten dus bewust een inspanning doen om andere stemmen te blijven horen.

Tot slot zal ik bidden voor wijsheid en onderscheidingsvermogen, om “wat waar is, wat eervol is, wat rechtvaardig is, wat zuiver is,” te kunnen onderscheiden van wat dat niet is.

Hoewel deze strategieën geenszins garanderen dat ik uiteindelijk niet soms in onware samenzweringstheorieën zal geloven, zijn ze veel beter dan alleen maar op mijn natuurlijke instincten te vertrouwen (ze helemaal wantrouwen moet dan ook weer niet!).

Zoals St. Paulus het uitdrukte:

U moet alles wat gezegd en gedaan wordt, op zijn echtheid beproeven en alles wat goed is, vasthouden. Vermijd alles wat slecht is. — 1 Thessalonisenzen 5:21–22

Bronnen

• Why someone you love might join QAnon — Christianity Today.
• Evangelicals are looking for answers online. They’re finding QAnon instead. — MIT Technology Review
• Questions about QAnon — World Magazine
• Why Your Christian Friends and Family Members Are So Easily Fooled by Conspiracy Theories — Instrument of Mercy
• How to Break Out of Your Social Media Echo Chamber — Wired