Yeni Merkez Bankası Başkanımız Facebook’un yeni para birimi LİBRA ile ne yapacak?

6 Temmuz 2019 sabahı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası başkanı görevden alındı.

Bundan üç hafta önce para politikasıyla ilgili bir ilk daha yaşanmıştı: Facebook’un başını çektiği 40 kuruluş Libra adında yeni bir para birimi çıkaracaklarını açıkladılar. Peki Libra Türkiye için ne anlama geliyor?

Libra bir tür kriptopara. Detaylarını Libra izahnamenin (white paper) İngilizcesive Türkçe çevirinden okuyabilirsiniz. Kriptoparaların anası bitcoin’den birkaç önemli farkı var. Bu farklar sayesinde Libra kullanımının hızla yayılması bekleniyor:

• Bitcoin kayıtzinciri (blockchain) tamamen dağıtık, ama Libra kayıtzincirine birkaç merkezi takas noktasından giriliyor. Yani Libra’yı belli yerlerde alıp satabileceksiniz. Bu sayede Libra sisteminin saniyede 1000’den fazla işlem kaldırması bekliyor. Aynı sayı bitcoinde bir elin parmaklarını geçmiyor. Yani bitcoin özgür bir sistem ama yavaş. Libra işlemleri hızlandırmak için merkezileşmeye gitmiş.
• Libra’nın arkasında 2,3 milyar kullanıcısı ile dünyanın sosyal medya tekeli olan Facebook var. Libra, Facebook içinde özellikle Whatsapp ve Messenger’dan gönderildiği zaman açık kayıtzinciri altyapısı kullanmayacak. Bu kadar geniş kullanıcı tabanı ve hızlı altyapı ile yayılımı çok kolay olacak.

Özetle, Libra Facebook’un liderliğinde “yarı açık” bir kriptopara olarak tasarlanmış. Facebook Libra’yı tamamen kendi içinde kapalı sistem olarak da tasarlayabilirdi. Ama bir yanda Cambridge Analytica skandalıyla Amerikan seçim sonuçlarını dış müdahalelere açtığı, bir yanda Myanmar’da ve Hindistan’da Müslümanlara soykırım için whatsapp ile platform oluşturduğu, Yeni Zelanda’da Müslümanlara yapılan terörist saldırıların canlı yayınlanmasına aracılık ettiği için ortaya çıkan güven kaybı karşısında Facebook, başka kuruluşları da yanına alacağı bir ekosistem kurmayı tercih etmiş görünüyor. Libra Vakfı (tabii ki) İsviçre’de kurulu. Üye olmak için 10 milyon dolar vermeniz lazım. Eğer kar amacı gütmeyen bir kuruluşsanız bu ücret alınmıyor.

Libra Vakfi üyeleri

Libra’nın Mastercard, Visa gibi finans devleri, Uber ve Lyft gibi ulaşım şirketleri, vb. içeren 40 üyesi var. Bunların 34’ü Amerikan kurumu, 2’si Kanada, 4’ü Avrupa, 1’i Brezilya, 1’i de Güney Afrika merkezli. Bu kurucular vakfın yöneticileri olacak. Görüldüğü gibi, kurucular Batı ağırlıklı. Libra izahnamesinde en çok vurgu yapılan finansal erişimin en büyük problem olduğu Hindistan, Çin gibi ülkeler yok. Çin’deki sosyal medya şirketleri zaten kendi para ve ödeme ekosistemlerini –kapalı olarak — çoktan geliştirdikleri için Libra’ya katılacaklarını sanmıyorum.

Peki Libra Vakfı ne yapacak? Vakıf, üyelerinden yatırılan paraları karşılık olarak göstererek Libra parası çıkaracak. Yani anneannelerimiz dedelerimiz zamanında altın standardı günlerinde olduğu gibi basılan her paranın arkada bir karşılığı olacak. Ama bu kuralları koymak ve değiştirmek Libra Vakfı’nın kurucularının yetkisinde. Yani bugün 1 Libra için 1 Dolar tutuyorum deyip, yarın 1 Libra için 10 cent tutuyorum da diyebilir. Karşılık olarak tutulan paralar, gelişmiş ülkelerin “risksiz” varlıklarına yatırılacak. Karşılıklar belli başlı para birimlerinde tutulacak. Uygulamada göreceğiz ki, karşılıklar büyük ölçüde ABD ve Avrupa ülkelerinin hazine kağıtlarına yatırılacaktır.

Libra Vakfı bu karşılıkların faiz getirisini gelir olarak kazanacak. Zaman zarfında Libra kullanımı arttıkça, karşılıkların miktarı, dolayısı ile faiz geliri artacak. Bugün elinizde tuttuğunuz her bir TL için Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın, her bir dolar için ABD Merkez Bankası’nın kazandığı bu gelir, siz bu paralar yerine Libra kullandıkça Libra Vakfı’na transfer olacak. Dünyada en çok elde tutulan para dolar olduğu için (rezerv parası), en çok kayıp Amerikalıların olacak. Ama bir yandan da Libra Vakfı bu paraları yeniden Amerikan hazine kağıtlarına yatıracak. Oysa, Libra Vakfı Türk hazine kağıtlarına yatırım yapmayacağı için, zaten kurucular arasında Türkiye’den bir kuruluş da olmadığı için Türkiye ve benzeri orta boy ekonomiler bu sistemde net kaybeden olacak.

Peki Libra belli bir kullanım düzeyine erişip, Libra Vakfı kurallara değiştirmek istediğinde ne olacak? Az önce söylediğimiz gibi Libra Vakfı 1 Libra karşılığı 1 dolar değil 10 cent tutuyorum diyebilir. Bu durumda, Libra Vakfı elindeki her bir dolara 10 kat fazla Libra basacağı için gelirini artırırken, Libra tutanlar da enflasyonla karşılacaktır. Aynı merkez bankasının banka rezervleri (munzam karşılık oranları) ile oynayarak parasal genişlemeye gitmesi gibi.

Dikkat edilmesi gereken nokta, normalde kendi merkez bankamız vasıtasıyla faiz oranlarını artırarak veya bankaların ne kadar rezerv tutacağına karar verdiğimiz para politikamızın artık içinde olmadığımız Libra Vakfı tarafından yönetilecek olması. Dolayısı ile para politikamızı kendi ekonomimizin dengelerine göre şekillendiremeyeceğiz.

Yunanistan, İtalya, İspanya, Portekiz gibi devletler bu yetkiyi –kendilerinin de parçası oldukları — Avrupa Merkez Bankası’na verdikten sonra girdikleri 2008 krizinden hala çıkamadılar. Tepki olarak tamamında toplum bölündü, popülist politikalar güçlendi ve demokrası zayıfladı.

Türkiye gibi ülkeler para politikaları üzerindeki yetkilerini kaybederken ABD gibi oyun kurucu niteliğindeki ülkeler Libra Vakfı’nın paralarının yatırıldığı varlıkları kontrol etmeye devam edecekler. Buna rağmen ABD’de bazı Kongre üyeleri hemen bildirge yayınlayarak Libra’nın demokratik kurumlara hesap verilmeden geliştirilmesine karşı çıktılar. Türkiye’de bu konuda bir resmi açıklama yapılmadı.

Eskiler bir ülkeyi yönetmek için üç şeyi ele geçirmek lazım derdi: Medya, para, ordu. Facebook medyayı ele geçireli çok oldu. Türkiye de dahil birçok ülke buna karşı bir politika üretemedi. Şimdi sıra paraya geldi. Bakalım para politikamızın sona ermesine karşı bir politika üretebilecek miyiz? Bu konuda dünyada benzer durumda olan Meksika, Endonezya, Kore gibi ülkelerle işbirliği geliştirebilecek miyiz? Libra’yı finansal sistemin küresel olarak tekelleşmek yerine daha kapsayıcı hale gelmesi için bir araç olmaya itecek küresel bir harekete önayak olabilecek miyiz? Kendi kısır gündemimiz yerine biraz dünyaya bakarsak, bunları yapabilecek gücümüz var.

Dünya Libra’yı konuşurken, 6 Temmuz 2019 sabahı Merkez Bankası Başkanı görevden alındı.

Ek okumalar:

• Teknoloji büyükelçimiz olsaydı devletimiz uluslararası teknoloji şirketleri ile daha etkin diyalog kurabilir miydi? EDAM Başkanı Sinan Ülgen ile röportaj.
• Libra’nın para politikasına etkileri, Brookings blogu (İngilizce)
• Libra’nın kara para ve terörizmin finansmanı için getirdiği riskler (İngilizce)
• Wired dergisinin kapsamlı Libra haberi (İngilizce)