Трасянка — “восьмае мастацтва вызваленае”
Інтэрв’ю з перакладчыцай “Рэвізора” Марыяй Пушкінай
Марыя Пушкіна — рэдактар літаратурна-драматургічнай часткі Купалаўскага тэатра — пераклала на трасянку “Рэвізора” М.В.Гогаля. Яна падзялілася сваімі думкамі пра тое, як працягнуць дзяцінства, чаму трэба адаптаваць класіку на мову свайго часу і што значыць моўны “інцэст” для беларусаў.
У пошуках паддашку
— Марыя, я ведаю, што пасля сканчэння ўніверсітэту ты (цытую) «паехала пакараць Польшчу». Што накіравала цябе на гэтую двугадовую вандроўку і чаму?
— “Паехала пакараць” — гэта даволі гучнае слова, я настолькі пафаснымі фармулёўкамі не валодаю, чэсна. Мая спецыяльнасць у Беларускім дзяржаўным універсітэце была “Славянская (польская і беларуская) філалогія”, таму пасля заканчэння магістратуры ў Мінску мне вельмі хацелася паглыбіць свае веды. Зведаць усё знутры. Акрамя таго, гэта адпавядае канцэпцыі класічнай падарожнай адукацыі, я напраўду раю такі падыход: дзённае стыпендыяльнае навучанне — найлепшы спосаб працягнуць дзяцінства. Пад дзяцінствам я маю на ўвазе той стан чалавека, калі яму цікавы гэты свет. І “скарэнне”, адпаведна, самога сябе. Або лесвіц на працоўным месцы. Літчастка ў Купалаўскім на шостым паверсе — я скараю яе штодня.
— Па-першае, ты падарожнічаеш аўтаспынам, а па-другое, падчас вандровак носіш ў заплечніку эсэістыку польскага пісьменніка Анджэя Стасюка. Дзе ўжо вандравала? І чаму Стасюк, а не, напрыклад, Кандрат Крапіва?
— Аўтаспынам я ездзіла тады, калі перакладала Стасюка і вазіла яго з сабой. Шэсць гадоў таму гэта было. Цяпер мне вельмі падабаецца працаваць (перакладаць) у цягніках. Але медытатыўны настрой Анджэя Стасюка захаваўся, яго кніжка “На шляху ў Бабадаг” — гэта гімн працэсуальнасці жыцця і ўменню атрымліваць асалоду ад моманту, бо мы тут усе так каротка, што вынікаў можам і не прычакаць. У тытульны Бабадаг лірычны герой трапляе два разы ў жыцці на дзесяць хвілін. На мінулым тыдні мы з сяброўкай загарэліся ідэяй убачыць вусце Буга (гэтая рака-“бог” дзеліць Польшчу і Беларусь, дзве найбольш істотныя краіны яшчэ для студэнтаў маёй універсітэцкай спецыяльнасці). І мы ўбачылі: 20 хвілін у сакавіцкую завіруху, залеву, пранізлівы холад, нечаканае сонца, званы далёкага касцёла.
— Зараз ты рэдактар літаратурна-драматургічнай часткі. А як выпускніца філалагічнага факультэта трапіла ў Купалаўскі?
— Вялікі дзякуй загадчыцы літаратурна-драматургічнай часткі Вользе Бабковай. Так супала, што літчастка шукала рэдактара на паддашак, а я шукала паддашак.
— Ты валодаеш беларускай, чэшскай, польскай, украінскай і англійскай мовамі. І падалася з такімі дадзенымі ў тэатр. Што прывабіла?
— Гэта ж Купалаўскі тэатр! Месца, якое акумулявала тэатральную энергію Беларусі з 1920-х. Я выдатна разумела, што майго багажу малавата, але вось ужо пяць гадоў удзячная за магчымасць расці і цягнуцца.
“Трасянка — наша балючая кропка”
— Марыя, ты пераклала гогалеўскага “Рэвізора” адмыслова для пінігінскай пастаноўкі. Наколькі я разумею, трасянка — гэта рэжысёрская прапанова? Але чаму менавіта гэты моўны прадукт лёг у аснову, а не чыстакроўная беларуская мова?
— Магчыма, сакрэт рэжысёрскай задумы ў тым, што класіка завецца класікай, бо яе лёгка дастаць з рукава ў любы момант, і яна будзе актуальнай і адпаведнай моманту. Усе найважнейшыя тэксты чалавецтва кожнае пакаленне перакладае адпаведна мове свайго часу. Вось у польскім перакладным корпусе ёсць каля 20 перакладаў “Гамлета”, і часам можна нават пачуць галасы спачування — англічанам не дадзеная такая раскоша “тэкставай інтэрпрэтацыі”. “Рэвізор” як камедыя быў неверагодна востры ў часы напісання і прэм’еры, і вострасць — гэта тое, я лічу, што ў першую чаргу заслугоўвае адпаведнага функцыянальнага перакладу. Было востра тады — павінна быць востра цяпер. Здорава, што рэжысёр Мікалай Пінігін гэта адчувае.
— І ўсё ж для чысцюткай беларускай у спектаклі месца пакінулі — на ёй размаўляе толькі сталічны госць Хлестакоў. А калі лічыць, што трасянка — гэта форма мовы малаадукаваных людзей, то рэжысёр зрабіў ход канём: і праблему чыноўнікаў захаваў, і лінгвістычную, нацыянальную праблему беларускага насельніцтва узняў. І ўсё закошт трасянкі! Ці можна пагадзіцца з тым, што “трасянка — показатель низкого культурного уровня страны”? («Аргументы и факты в Беларуси». 1997, № 38)
— Я так не лічу. Трасянка для мяне — гэта трагічны разрыў паміж культурным бэкграўндам, каранямі чалавека і тым, што яму штучна прапанавалі лічыць элітным, першакласным. Такая нявыкрутка.
— Што было самым складаным пры перакладзе, а што далося лягчэй за ўсё?
— Тэксту было шмат, таму часам матэрыял паглынаў сам сябе, і падавалася, што гэта зусім не смешна. Наогул не смешна. Аніяк! Але акцёрскае выкананне дапамагло. Купалаўскія артысты — неверагодныя. Найлепш далася першая рэпліка (словы Гарадавога: «Я пригласил вас, господа, с тем чтобы сообщить вам пренеприятное известие: к нам едет ревизор»), бо гэта соль, пралог, настрой.
— Як глядач, чаго чакала ад “Рэвізора”?
— Дзякуй Богу, парыкоў і царскіх мундзіраў не чакалі. Леапардавых сукенак не чакалі, гэта добра. Але часам крыўдна, бо кажуць, маўляў, праз трасянку купалаўцы забыліся беларускую, як так. Быццам жарт вісне ў паветры і так здзімаецца правіслым балонікам…
— Ты таксама пераклала вампілаўскаю п’есу «Утиная охота» да пастаноўкі Стаса Жыркова “Паляванне на сябе”. Ці слушна сказаць: «шматмоўе» персанажаў, закладзенае ў пінігінскім «Рэвізоры», паступова ўваходзіць у моду сучасных тэатраў, а трасянка — асобны, самастойны элемент спектакля?
— Стас Жыркоў, тагачасны дырэктар і мастацкі кіраўнік кіеўскага тэатра “Залатыя вароты” (а цяперашні кіраўнік Кіеўскага акадэмічнага тэатра драмы і камедыі на левым беразе Дняпра), з трасянкай (“суржыкам”) працуе вельмі даўно. Для Кіева і Украіны гэта натуральны элемент жыцця. Мне страшэнна падабаецца, што тэатр Стаса Жыркова — гэта пра досвед гледачоў (а не пра тое, як ім паказаць духоўную духоўнасць). Спектакль “Паляванне на сябе” спрабуе выцягнуць такі досвед з беларусаў, карыстаючыся і нашым моўным багажом таксама. А трасянка — наша балючая кропка. Магчыма, названыя спектаклі прагучалі найбольш адчувальна ў беларускім рэпертуарным тэатры, але здорава, што да “мовы цяперака больш пільна прыглядаюцца”?. Філолагі часам кажуць, што непрамоўленае не існуе.
“Лупіце на трасянцы!”
— Якая літаратура на трасянцы табе імпануе? Якія аўтары ўразілі?
— Саша і Сірожа, якія запачаткавалі феномен трасянкі ў культурнай прасторы. А потым — Сірошка Пістончык і Уласік Смаркач і іх “Ёпыты двух маладых нелюдзяў” і ўжо непасрэдна Пістончыкаў “Дэгенератыўны слоўнік”. Здаецца, Пістончык падышоў да з’явы найбольш комплексна. Лічу, што яго апавяданне “Васільеўна” годна ўмацоўвае прэс.
— А на твой погляд, трасянка — гэта беларускае нацыянальнае аднаўленне ці выраджэнне?
— Гэта нармальная сфера існавання нашай мовы пасля ўсіх гістарычных падзей. Трасянку цікава вывучаць, і яна можа быць адпаведным ключыкам да нашай ідэнтычнасці.
— Ці можа быць трасянка дапаможнай прыступкай для рускамоўнага чалавека, які марыць авалодаць беларускай?
— Безумоўна. Як казаў старшыня Таварыства беларускай мовы Алег Трусаў: “Лупіце на трасянцы!” Галоўнае ў вывучэнні моваў — не баяцца і шпарыць. З мастацкага гледжання, аднак, я б назвала сучасную трасянку — “восьмым мастацтвам вызваленым”, бо мы паціху адышлі даволі далёка ад рэгіянальных асаблівасцей і цяпер ствараем гэтую тканку ўмоўна. А фанетыку, арфаэпію і правапіс варта вучыць.
— Дамінуючай мовай у Беларусі па-ранейшаму застаецца руская. Але сярод моладзі зрабілася модным пераробліваць рускую мову на вясковы лад. Безумоўна, тут ёсць элемент сцёбу. Але, можа, гэта прыступка для беларусаў, яшчэ адна спроба самаідэнтыфікацыі?
— Кпіць з чалавека, маючы на ўвазе ніжэйшасць “вясковага ладу” ў параўнанні з нейкім там дамінуючым асяроддзем мне падаецца заняткам брыдкім. Пагатоў не варта так рабіць для самаідэнтыфікацыі. Праблема не ў супрацьпастаўленні “цэнтр-перыферыя”, а ў галовах, жаданні разам будаваць харошае і добрае. Давайця ж разам дзелаць харошае! Разам мы справімся!
Гутарку вяла Дзіяна Вопсева
Марыя Пушкіна — літаратуразнаўца, перакладчыца. Скончыла Ліцэй Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Выпускніца славянскага (польскага) аддзялення філалагічнага факультэта БДУ. Працуе рэдактарам літаратурна-драматургічнай часткі Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Янкі Купалы ў Мінску. Пераклала на беларускую раман Чэслава Мілаша «Даліна Ісы», нон-фікшн Шэйнарта Малгажата «Насыпаць горы», урыўкі з твору Ёзэфа Чапэка «Пра сабачку і котачку», адозву Яна Леханя «Пад Пікадорам». Зрабіла пераклад п’есы Аляксандра Вампілава «Утиная охота» да пастаноўкі Стаса Жыркова «Паляванне на сябе». Адмыслова пераклала камедыю Мікалая Гогаля «Ревизор» да пастаноўкі Мікалая Пінігіна.
