Journalistiek door algoritmes: Hé computer, maak een portret
Kunstmatige intelligentie zorgt voor verwondering en zorgen in de visuele wereld. Kan de computer nu al de beelden maken voor onze verhalen? Techredacteur Laurens Verhagen van de Volkskrant duikt in de wondere wereld van computers die beeldende kunst maken.
TEKST Laurens Verhagen | FOTOGRAFIE Eline van Strien
Disclaimer: tekenen is nooit mijn beste vak geweest vroeger op school. Ik was goed in wiskunde, en ook in schrijven. Maar nu maak ik ineens de een na de andere prachtige afbeelding. Een schilderij van een man met een virtual reality-bril in de stijl van de oude Jeroen Bosch? Geen probleem. Een illustratie van een Griekse vaas in de vorm van een vlinder? Ook niet. Minuutje werk.
Hoe zit dat? Ik speel een beetje vals met de stelling dat ik kan schilderen. Kunstmatige intelligentie (AI) doet het werk. Nu is AI natuurlijk al een tijdje lekker bezig en pakt steeds meer domeinen van de mens af waarin wij dachten uit te blinken. Het moment dat AI ’s werelds beste Go-speler versloeg, was een markeringspunt. Als techredacteur van de Volkskrant (en in een grijs verleden afgestudeerd bij een techniekfilosoof) vind ik AI mateloos interessant. Vanwege de razendsnelle technologische ontwikkelingen die ze mogelijk maakt, maar ook vanwege de filosofische en ethische vraagstukken die AI oproept.
Kunnen computers kunst maken? Met deze vraag op het netvlies schreef ik jaren geleden een groot verhaal in de Volkskrant. Is een nieuw schilderij in de stijl van Rembrandt kunst? Een cantate in de stijl van Bach? Een liedje van de Beatles? Al die voorbeelden bestaan. Ik sprak met kunstkenners, filosofen en techneuten en natuurlijk was er geen eindconclusie, behalve misschien dat het voor de mens steeds harder werken is om uniek te blijven. De computer zit ons op de hielen. Het maken van ingewikkelde berekeningen of het ontdekken van afwijkingen in patronen: we hebben er geen probleem mee dat we op die vlakken al zijn voorbij gestreefd. Maar intuïtie en creativiteit moeten toch domeinen zijn waarin wij mensen heer en meester zijn?
Fast forward naar dit jaar, toen het overal (nou ja, in mijn bubbel) ineens begon te gonzen van spectaculaire nieuwe AI-modellen die afbeeldingen kunnen maken op basis van tekstopdrachten. De aanzet was al wat eerder gegeven met het programma DALL-E (een samentrekking van WALL-E en kunstenaar Salvador Dalí) van AI-bedrijf OpenAI. Met opvolger DALL-E 2 gingen de sluizen pas echt open, ook omdat de makers het programma voor een breder publieke beschikbaar stelden. Internet werd overspoeld met prachtige afbeeldingen gemaakt door DALL-E 2, en in het kielzog ook met andere programma’s. Tijd voor een nieuw artikel over AI en kunst.
De eerste reflex was de gezonde en licht afstandelijke benadering die wetenschapsredacteuren vaak eigen is: het beschrijven van de trend, het signaleren van pijnpunten en daar wat experts op laten reageren. Daarna dacht ik: nee, ik moet ook mensen spreken die met die programma’s werken. Dat deed ik. Maar hoe meer voorbeelden ik zag en verhalen hoorde, hoe duidelijker werd dat ik voor dit verhaal zelf aan de slag moest.
Dat deed ik door accounts te regelen voor DALL-E 2 (alleen op uitnodiging) en het vergelijkbare Midjourney. Beide zijn zogenoemde diffusion-programma’s: een relatief recente AI-technologie voor het genereren van afbeeldingen. Aan de basis staat een gigantische database met bestaande plaatjes inclusief de omschrijvingen van wat er op die plaatjes te zien is. Verder werken ze met een taalmodel, zodat ze geschreven opdrachten kunnen verwerken. Dit is voldoende om oneindig veel nieuwe afbeeldingen te kunnen maken. Dat zijn geen combinaties van bestaande plaatjes, maar echt nieuwe. Precies dit is het eerste wat fascineerde zodra ik met Midjourney aan de slag ging: de surrealistische hoeveelheid afbeeldingen die ieder moment door het programma worden gemaakt, via tekstopdrachten van gebruikers.
Het leuke van Midjourney is dat je kunt meekijken met alle anderen die op dat moment met het programma werken. Zeker als beginner is dat leuk, omdat je niet alleen die afbeeldingen ziet, maar ook de tekstopdracht op basis waarvan ze worden gemaakt. Zie je een indrukwekkend en origineel plaatje? Gebruik gewoon de tekstopdracht als basis en ga daar zelf vervolgens op door. Dat maakt de leercurve behoorlijk steil. De meeste mensen beginnen met opdrachten als ‘een helikopter in de stijl van Leonardo da Vinci’. Dat is prima, maar achter de origineelste uitingen zitten veel complexere ‘prompts’.
Het werken met Midjourney kan behoorlijk verslavend zijn. Maar zorgde ook voor een veel diepere kennis van de werking van het programma, inclusief de mogelijkheden en beperkingen. In mijn geval leverde het in ieder geval genoeg op voor een artikel in de zaterdagkrant en een speciale online versie. Het oorspronkelijke idee was om onze bezoekers ook laagdrempelig met het programma te laten werken, maar dit bleek niet mogelijk. Wel hebben we een quiz. Bezoekers moeten raden of afbeeldingen met een bepaalde opdracht (‘Modor jaren 50 reisposter’) gemaakt zijn door onze menselijke illustrator of door de computer. Ook op die manier laat je lezers op een speelse manier kennismaken met AI.
Los van de uiteindelijke productie op papier en online bieden de ervaringen met DALL-E en Midjourney enkele waardevolle inzichten voor journalisten en andere creatieven.
1. DALL-E en consorten zijn verre van perfect
Toeval speelt een grote rol bij de creatie. Natuurlijk helpt het om zeer specifieke opdrachten mee te geven, maar dan nog is het afwachten waar het programma mee komt. Soms is het resultaat indrukwekkend, maar op andere momenten ronduit knullig. En het is lastig om precies datgene te krijgen wat je wilt. Op dit moment lijken de programma’s vooral uit te blinken in meer kunstzinnige uitingen, juist omdat de min of meer toevallige oprispingen van de software de creativiteit van de mens kunnen aanjagen.
2. Nieuwe kansen
Illustatoren, stockfotomakers, kunstenaars: uit alle hoeken hoor je nu paniekerige verhalen van mensen die bang zijn dat hun werk zal verdwijnen. Dat hoeft niet. Maar het zou wel heel goed kunnen dat hun werk gaat veranderen. Of dat er andere banen komen, bijvoorbeeld van mensen die extreem goed zijn in het bedenken van creatieve prompts. Technologie staat nooit op zichzelf en alleen een intensieve samenwerking met de mens zal tot mooie resultaten leiden. De software heeft immers geen idee wat mooi is.
3. Ook schrijven gaat veranderen
Voor een schrijvend journalist is het gemakkelijk om enthousiast te zijn over afbeeldinggeneratoren, besef ik al te goed. Want ik ben daar zelf niet goed in. Maar het is aannemelijk dat ook het schrijven straks (deels) uit de computer komt. Het bedrijf achter DALL-E (OpenAI) maakte eerder al furore met een complex en veelzijdig taalmodel (GPT-3) dat in staat is essays te schrijven. Hiervoor is nog hulp van mensen nodig, maar het begin is er. En misschien kan mijn chef over een paar jaar wel vragen: ‘Hé computer, maak een achtergrondverhaal van 1500 woorden over kunst en AI in de stijl van Laurens Verhagen’. Dan eens kijken of ik nog steeds zo enthousiast ben.
4. Juridisch onbekend terrein
Van wie is het werk dat uit de computer komt? Van de softwaremaker? Van de oorspronkelijke kunstenaar op wie de software voortborduurt bij een bepaalde opdracht? Van de promptmaker? Er is nog nauwelijks jurisprudentie hierover. Feit is wel dat programma’s als DALL-E alleen maar kunnen bestaan bij gratie van al die plaatjes en kunstwerken die eerder al zijn gemaakt. Door mensen.
5. Techniek is niet neutraal
De laatste tijd is er gelukkig veel aandacht voor ‘bias’ bij AI. Als er ongelijkheid in het trainingsmateriaal is geslopen, zal die ongelijkheid er later dubbel zo hard uitkomen. Vooroordelen worden versterkt. Dat is met met de tekenprogramma’s niet anders. Het verschil is alleen dat de vooroordelen nu ineens voor iedereen zichtbaar zijn. Vraag het programma een CEO te tekenen en er komt een witte man in pak uit. Ook AI blijft mensenwerk en het is belangrijk dat te beseffen.
Zelf aan de slag
Een toegankelijke manier om kunst te maken met AI is via Midjourney. Je hebt daarvoor wel een ‘community server’ nodig, in dit geval Discord. Bij beide maak je een inlog aan, en daarna verbind je ze aan elkaar — dit gaat vrijwel automatisch. Online vind je veel tips voor creatieve opdrachten (prompts) waarmee je je onderwerp en de compositie kunt bepalen. Kijk op midjourney.com en discord.com.
