Το δίκαιο της θάλασσας και το δίκιο που ζητάμε (μέρος 2)
Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε τα βασικά του διεθνούς δικαίου για τα θέματα της θάλασσας. Η περιγραφή δεν ήταν ούτε εξαντλητική, ούτε πλήρης. Ήταν τόση όση χρειάζεται για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τα εθνικά μας θέματα, ειδικά απέναντι στις Τουρκικές αξιώσεις.
H λίστα των ελληνοτουρκικών διαφορών είναι μεγάλη. Εδώ, θα περιοριστούμε σε ότι έχει σχέση με τη θάλασσα και το σχετικό δίκαιο.
- Αιγιαλίτιδα κι εναέριος χώρος
Η Ελλάδα, επικαλούμενη το UNCLOS, διεκδικεί επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης της στα 12 ναυτικά μίλια. Η Τουρκία αντιδρά, κι επιμένει στη διατήρηση του status quo που είναι τα 6 ναυτικά μίλια.
Για να έχουμε μια εικόνα του τι συνεπάγεται η αύξηση στο 12 μίλια, ας δούμε πως θα διαμορφωθεί το Αιγαίο μ’ αυτό το καθεστώς.
Βλέπουμε ότι η μέση ζώνη του Αιγαίου, που περιλαμβάνει τις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα, γίνεται, πρακτικά, χωρικά ύδατα.
Να σημειώσουμε εδώ ότι ο εθνικός εναέριος χώρος, είναι ο χώρος άνωθεν του εθνικού εδάφους και της αιγιαλίτιδα ζώνης. Τα ισχύοντα για τον εναέριο χώρο είναι τα ίδια με τη θάλασσα, με μια βασική διαφορά: δεν υπάρχει αρχή αθώας διέλευσης, όπως για τα πλοία. Κοινώς, δεν μπορούν να διέρχονται τουρκικά πολεμικά αεροσκάφη, χωρίς άδεια.
Από τον παραπάνω χάρτη φαίνεται ότι με την επέκταση στα 12 μίλια, το Αιγαίο γίνεται κατά 70% περίπου χωρικά ύδατα της Ελλάδος. Που σημαίνει ότι στις μπλε περιοχές δεν μπορεί κανείς άλλος να έχει δικαίωμα οικονομικής εκμετάλλευσης, άσχετο τι θα αποφασιστεί για τις ΑΟΖ.
Η Τουρκία, παρότι έχει δεχτεί τα 12 μίλια στις οριοθετήσεις που έχει συμφωνήσει με τη Βουλγαρία και την Γεωργία, αντιδρά στην περίπτωση της Ελλάδος γιατί θεωρεί ότι μια τέτοια εξέλιξη δεν είναι τίμια/δίκαιη (αναλόγως πως μεταφράζουμε τον όρο equitable, που χρησιμοποιεί στα διεθνή έγραφα).
Θεωρεί ότι η πολιτική της Ελλάδας είναι επεκτατική, καθώς πρώτη η Ελλάδα επέκτεινε την αιγιαλίτιδα από τα 3 στα 6 μίλια to 1936, κάτι που αποδέχτηκε η Τουρκία μόνο το 1964, κάνοντας αντίστοιχη κίνηση.
Το αίτημα για επέκταση στα 12 μίλια προέκυψε μετά το 1982 οπότε και ψηφίστηκε η UNCLOS. Το 1995, ένα χρόνο μετά την επικύρωση της UNCLOS (ναι, πήρε άλλα δώδεκα χρόνια), το τουρκικό κοινοβούλιο έβγαλε ψήφισμα ότι τυχόν επέκταση των χωρικών μας υδάτων στα 12 μίλια αποτελεί αιτία πολέμου (casus belli).
Για να γίνει ακόμα πιο μπερδεμένο το θέμα, η Ελλάδα δεν διεκδικεί 12 μίλια εναέριο χώρο, όπως προκύπτει από την UNCLOS, αλλά 10, με το σκεπτικό ότι είναι δικαίωμα της αφού είναι μέσα στα 12 μίλια, κι ότι θα σκεφτεί στο μέλλον την επέκταση του στα 12.
Αν θέλουμε να καταλάβουμε την ειδησιογραφία περί παραβιάσεων και αναχαιτίσεων, πρέπει να έχουμε τα παραπάνω υπόψιν. Η Τουρκία θέλοντας να επιβεβαιώνει στην πράξη τον ισχυρισμό της για τα 6 μίλια, στέλνει τ’ αεροπλάνα της να πετάνε στη ζώνη μεταξύ 6 και 12 μιλίων αλλά και σε περιοχές πάνω από διεθνή ύδατα. Τεχνικά, μόνο το πρώτο μπορεί να θεωρηθεί παραβίαση του εθνικού εναέριου χώρου ενώ το δεύτερο είναι παράβαση του FIR. Οι παραβιάσεις απειλούν την εθνική κυριαρχία, οι παραβάσεις όχι.
Η Ελλάδα, θέλοντας να επιβεβαιώνει κι αυτή στην πράξη τον ισχυρισμό της για τα 12 μίλια, στέλνει τα δικά της αεροπλάνα να αναχαιτίσουν τα τουρκικά.
Προφανώς, όταν υπάρχει πτήση και εντός της ζώνης των 6 μιλίων ή πάνω από νησιά και στεριά, έχουμε σαφή παραβίαση του εναέριου χώρου.
Τι είναι όμως το FIR (Flight information region); Είναι ο εναέριος χώρος για τον οποίο μια χώρα έχει την ευθύνη της εναέριας κυκλοφορίας. Το FIR Αθηνών, πρακτικά καλύπτει όλο το Αιγαίο πλην του εναέριου χώρου της Τουρκίας, κάτι που κάποια εποχή αμφισβήτησε η Τουρκία (μετά το 1974) αλλά τελικά αποδέχτηκε (1980).
Αν απομακρυνθούμε λίγο από τις νομικές διαστάσεις των διαφωνιών και ξανακοιτάξουμε τον παραπάνω χάρτη σαν Τούρκοι στρατιωτικοί, σίγουρα μας ανάβουν κόκκινα λαμπάκια γιατί βλέπουμε μια Ελλάδα, σαφώς μικρότερη και πιο αδύνατη, να θέλει να ελέγχει όλο το Αιγαίο, ν’ απαγορεύει στην Τουρκική αεροπορία να επιχειρεί στο μεγαλύτερο μέρος του και να “κόβει” τα διεθνή ύδατα του Αιγαίου στη μέση, με τη ζώνη Κυκλάδων και Δωδεκανήσου.
2. Υφαλοκρηπίδα
Από παιδί ακούω στις ειδήσεις το τουρκικό επιχείρημα ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα. Έχω την εντύπωση ότι η σχετική φιλολογία βασίζεται στην ηθελημένη σύγχιση δύο διαφορετικών όρων: της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας και της νησιωτικής υφαλοκρηπίδα. Η Τουρκία λέει ότι τα νησιά δεν έχουν ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα (που δεν έχουν) και θέλει αυτό να εκλαμβάνεται ότι δεν έχουν υφαλοκρηπίδα γενικά.
Τι μας καίει το αν έχουν ή δεν έχουν; Είπαμε στο προηγούμενο άρθρο ότι η ΑΟΖ κι η υφαλοκρηπίδα εκτείνονται μέχρι τα 200 μίλια από την κάθε ακτή. Στην περίπτωση που μέρος της ζώνης που ορίζεται από τα 200 μίλια, συμπίπτει με την αντίστοιχη ζώνη του απέναντι κράτους, τότε ως όριο λαμβάνεται η γραμμή που ισαπέχει από τις δύο ακτές.
Αν φανταστούμε ένα Αιγαίο χωρίς νησιά, τότε η τουρκική ΑΟΖ κι υφαλοκρηπίδα θα έφταναν κάπου μέχρι τη μέση του. Τα νησιά όμως έχουν υφαλοκρηπίδα και γι αυτό δεν μένει σχεδόν τίποτα για την Τουρκία σαν οικονομική ζώνη.
Τη δεκαετία του 70 και του 80, που πιστευόταν ότι το Αιγαίο περιέχει πολύ πετρέλαιο, η Τουρκία αμφισβητούσε τις ελληνικές θέσεις με δυναμικές ενέργειες: στέλνοντας σεισμογραφικά σκάφη να κάνουν έρευνες σε χώρους που με βάση τους κρατούντες ορισμούς του διεθνούς δικαίου, είχε αποκλειστικά δικαιώματα η Ελλάδα. Το αποκορύφωμα ήταν το 1987 όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου θεώρησε μια αντίστοιχη ενέργεια αιτία πολέμου, είπε το περίφημο “Βυθίσατε το Χόρα” κι η χώρα έζησε σε ρυθμό επιστράτευσης για δυό τουλάχιστον μήνες.
Παρότι το θέμα δεν έχει διευθετηθεί μέχρι σήμερα, η ένταση έχει μειωθεί για τον πολύ απλό λόγο ότι το Αιγαίο δεν έχει πετρέλαιο.
3. ΑΟΖ
Το θέμα με τις ΑΟΖ έγινε “της μόδας” όταν στην Ανατολική Μεσόγειο, μετά το 2000, κι ακόμα περισσότερο, μετά το 2010, άρχισε να φαίνεται ότι υπάρχει πολύ φυσικό αέριο. Και βέβαια το θέμα έγινε επείγον για την Τουρκία όταν η Κύπρος προχώρησε σε συμφωνίες οριοθέτησης της ΑΟΖ της με Λίβανο, Ισραήλ και Αίγυπτο και σε αναθέσεις ερευνών σε ξένες εταιρείες.
Το βόρειο τμήμα της Κύπρου τελεί υπό Τουρκική κατοχή από το 1974. Το ψευδοκράτος της Τουρκικής Κύπρου δεν είναι αναγνωρισμένο σαν οντότητα από τη διεθνή κοινότητα παρά μόνο από την Τουρκία. Παρόλαυτα, η Τουρκία, με τη σειρά της, προχώρησε σε συμφωνία οριοθέτησης της ΑΟΖ με ακριβώς αυτήν την ανύπαρχτη οντότητα.
Προφανώς κι η Τουρκία έχει στην Ανατολική Μεσόγειο μεγάλο κομμάτι θαλάσσιου χώρου προς εκμετάλλευση. Αλλά δεν της φτάνει. Και για λόγους πλεονεξίας αλλά και για γεωστρατηγικούς, θέλει να γίνει ο ρυθμιστής του παιχνιδιού στην περιοχή.
Η σχετική της προετοιμασία πάει πίσω στο χρόνο όταν σταθερά και μεθοδικά έφτιαξε δική της ναυτική βιομηχανία, μεγάλωσε τον πολεμικό στόλο της, τον εξόπλισε με σύγχρονα όπλα, κι αγόρασε και σύγχρονα σκάφη έρευνας κι εξόρυξης.
Στο παιχνίδι που κλιμακώνεται στις μέρες μας, η Τουρκία κινείται με το παλιό επιχείρημα του Αιγαίου: ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα κι έτσι στη χάραξη της ΑΟΖ δεν λαμβάνονται υπόψιν. Γι αυτό, αγνοώντας τελείως Ρόδο και Κρήτη, προχώρησε στις 29/11 σε υπογραφή μνημονίου με την “κυβέρνηση” της Λιβύης για το θέμα της οριοθέτησης της ΑΟΖ. Τα εισαγωγικά στο κυβέρνηση είναι γιατί η Λιβύη βρίσκεται σ’ εμφύλιο και η αυτοκαλούμενη νόμιμη κυβέρνηση είναι μια μειοψηφία.
Η κίνηση έχει δύο στόχους:
α. αφενός να πάρει σαν αντάλλαγμα ναυτική βάση στη Λιβύη
β. αφετέρου να δημιουργήσει ένα είδος ευρύτερου τετελεσμένου με επίφαση νομιμότητας, για τη διεθνή κοινότητα.
Γιατί βέβαια η συμφωνία αφορά κατά κύριο λόγο τα τμήματα αυτά που εμπίπτουν κανονικά στην ελληνική ΑΟΖ (λόγω Κρήτης, κυρίως) και που, σε σχέση με το εύρος της ΑΟΖ που διεκδικεί η Τουρκία, είναι μικρά. Το μεγάλο μέρος θα πρέπει να το διευθετήσει με την Αίγυπτο, πράγμα απίθανο, λόγω των κακών τους σχέσεων.
Η ουσία είναι ότι η Τουρκία ασκεί πλέον ανοιχτά διπλωματία κανονιοφόρων (gunboat diplomacy) και μένει σε μας ν’ αποφασίσουμε πως θα την αντιμετωπίσουμε. Με gunboats ή με diplomacy;
