Το δίκαιο της θάλασσας και το δίκιο που ζητάμε (1o μέρος)
Το άρθρο γράφεται μια μέρα μετά την κίνηση της Τουρκίας να συμφωνήσει οριοθέτηση ΑΟΖ με την “κυβέρνηση” της Λιβύης. Κι ενώ δικαίως κύματα φόβου, ως πανικού, διατρέχουν τα social media, η ουσία είναι ότι πολύ λίγο είναι κατανοητό σαν θέμα.
Γι αυτό σκέφτηκα, καταρχήν για δικό μου όφελος, να προσπαθήσω να διερευνήσω τα βασικά της συζήτησης, ξεκινώντας όχι από τη διένεξη με την Τουρκία αλλά από το γενικό πλαίσιο: το Δίκαιο της θάλασσας.
Ιστορία
Με την εποχή των εξερευνήσεων (τέλος 15ου, αρχές 16ου αιώνα) διαφάνηκαν ανταγωνισμοί πρωτόγνωροι ως τότε, για το ποιός έχει δικαίωμα πάνω στους ωκεανούς.
Η συζήτηση δεν ήταν θεωρητική καθώς οι δύο μεγάλες θαλασσοκράτειρες της εποχής (Ισπανία και Πορτογαλία) είχαν προσπαθήσει να μοιράσουν τους ωκεανούς, με παπική έγκριση. Αλλά η είσοδος της Αγγλίας και της Ολλανδίας στο διεθνή ανταγωνισμό ανέτρεψε αυτό το σκηνικό κι οδήγησε στην ανάγκη μια πρώτης διεθνούς συνεννόησης.
Μέχρι τότε η θάλασσα είχε δύο χρήσεις: αλιεία (μια κυρίως παράκτια δραστηριότητα) και ναυσιπλοϊα. Κι ήταν κυρίως η δεύτερη που “έκαιγε” τις ναυτικές δυνάμεις της εποχής.
Η συνεννόηση τελικά κωδικοποιήθηκε από τον Ούγκο Γκρότιους, που θεωρείται κι ο πατέρας του διεθνούς δικαίου, στην περιβόητη αρχή της ελευθερίας των θαλασσών, που τύπωσε στο ομώνυμο βιβλίο (Mare Liverum = Ελεύθερη θάλασσα).
Τι λέει αυτή η αρχή; Ότι ο καθένας μπορεί να πλέει ελεύθερα όπου θέλει και δεν υπάρχει κρατική οντότητα που να κυριαρχεί στους ωκεανούς.
Η αρχή αυτή χρειάστηκε περίπου ένα αιώνα για να γίνει αποδεκτή και παρέμεινε σαν η κύρια αρχή του δικαίου της θάλασσας μέχρι το 1945.
Μια άλλη αντίληψη που γενικεύτηκε με την πάροδο του χρόνου, ήταν η οριοθέτηση της αιγιαλίτιδας ζώνης (territorial waters) στα 3 ναυτικά μίλια. Λέγεται ότι το νούμερο προήλθε από το μέγιστο βεληνεκές των όπλων της εποχής, γιατί καλή η ελεύθερη ναυσιπλοϊα αλλά κανείς δεν ήθελε να μπορεί να πλησιάσει ξένο πολεμικό σκάφος στα χωρικά του ύδατα, σε απόσταση τέτοια που να επιτρέπει επιθετική ενέργεια
Στη ζώνη αυτή των 3 μιλίων, τα κράτη είχαν απόλυτη δικαιοδοσία κι εφάρμοζαν τους δικούς τους κανόνες δικαίου κι ασφάλειας.
Τι οδήγησε στην αλλαγή του 1945; Καταρχήν η τεχνολογία. Ήδη είχε γενικευτεί η χρήση του πετρελαίου για ανάγκες παραγωγής ενέργειας κι είχε γίνει αντιληπτό ότι ο θαλάσσιος βυθός μπορεί να κρύβει αρκετό. Τίθετο, συνεπώς, ένα νέο θέμα: ποιός έχει δικαίωμα εκμετάλλευσης στο θαλάσσιο υπέδαφος;
Γι αυτό, το 1945, ο Χάρρυ Τρούμαν, ηγούμενος μιας χώρας που μόλις είχε βγει νικήτρια από ένα παγκόσμιο πόλεμο, και χωρίς ισοβαρή αντίπαλο στον διεθνή στίβο, υπό την πίεση του πετρελαϊκού λόμπυ επέκτεινε μονομερώς τη ζώνη δικαιοδοσίας των ΗΠΑ σε εκμετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου στα 200 ναυτικά μίλια.
Αμέσως ακολούθησαν κι άλλα κράτη, κυρίως της Αμερικάνικης Ηπείρου που είχαν συμφέροντα από μια παρόμοια επέκταση για τη διασφάλιση της αλιείας: Χιλή, Περού κι Εκουαδόρ από τη δυτική μεριά της Νότιας Αμερικής, κι Αργεντινή από την άλλη.
Με την πάροδο λίγων δεκαετιών ακόμα έρχονται να προστεθούν νέα θέματα: το ζήτημα της θαλάσσιας μόλυνσης, οι πυρηνικές δοκιμές στις ανοιχτές θάλασσες, η ναυσιπλοϊα των στενών κλπ.
Η ουσία είναι ότι πέραν των διαφόρων κρατικών ζωνών, οι θάλασσες παραμένουν ελεύθερες για ναυσιπλοϊα για όλους και κοινός πόρος της ανθρωπότητας, ακόμα και των κρατών που δεν περιβρέχονται από θάλασσα.
UNCLOS
Το 1967, κατόπιν ομιλίας του αντιπροσώπου της Μάλτας στον ΟΗΕ, ξεκινάει ένα συνέδριο που αποπειράται να διευθετήσει όλα τα ανοιχτά θέματα, και το οποίο καταλήγει, μετά από 15 χρόνια διαβουλεύσεων, δηλαδή το 1982, στο United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS).
Κι εδώ αρχίζουν τα ενδιαφέροντα για μας.
Οι βασικές προβλέψεις του UNCLOS που σχετίζονται με το θέμα μας είναι:
- Αιγιαλίτιδα ζώνη στα 12 μίλια. Ως αιγιαλίτιδα ζώνη (territorial waters) ορίζεται εκείνη η θαλάσσια περιοχή στην οποία ένα κράτος ασκεί απεριόριστα κυριαρχικά δικαιώματα.
- Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη στα 200 μίλια (με δυνατότητα επέκτασης στα 350 σε περιπτώσεις υφαλοκρηπίδας που εκτείνεται πέραν των 200 μιλίων). Η ΑΟΖ αφορά τα κάτω από την επιφάνεια νερά και τους ζώντες σ’ αυτά οργανισμούς, τον πυθμένα και το υπέδαφος του πυθμένα.
- Υφαλοκρηπίδα στα 200 μίλια (όπως κι η ΑΟΖ). Ο ορισμός της υφαλοκρηπίδας είναι καταρχήν γεωλογικός. Πρόκειται για ην επέκταση της ξηράς μέσα στη θάλασσα για όσο η κλίση δεν γίνεται μεγαλύτερη από 30%. Πρακτικά, και για νομικούς σκοπούς, αυτή η απόσταση ορίστηκε να είναι τόσο όσο το βάθος της θάλασσας παραμένει λιγότερο από 200 μέτρα. Προφανώς, η απόσταση των 200 μιλίων δεν συμπίπτει με την υφαλοκρηπίδα πάντα. Γι αυτό και η εξαίρεση για τα 350 μίλια που προβλέπεται για τις ΑΟΖ. Στην ουσία η εκμετάλλευση της υφαλοκρηπίδας είναι μέρος της εκμετάλλευσης της ΑΟΖ.
Όπως είπαμε παραπάνω, η αιγιαλίτιδα σημαίνει πλήρη δικαιώματα από το κράτος στο οποίο αναφέρεται. Αντίθετα, η ΑΟΖ σημαίνει αποκλειστικότητα οικονομικής εκμετάλλευσης των υδάτων κάτω από την επιφάνεια, του βυθού και του θαλάσσιου υπεδάφους. Δεν σημαίνει όμως δυνατότητα ελέγχου της ναυσιπλοϊας. Η επιφάνεια είναι διεθνή ύδατα. Πράγμα που σημαίνει ότι κάλλιστα μπορούν να πλέουν εκεί ακόμα και πολεμικά σκάφη τρίτων χωρών. Ακόμα και για την αιγιαλίτιδα ζώνη υπάρχει εξαίρεση για την ναυσιπλοϊα με την προϋπόθεση ότι δεν τίθεται κίνδυνος για το κράτος στο οποίο ανήκει. Λέγεται αθώα διέλευση, innocent passage στ’ αγγλικά.
Κι εφόσον δεν είναι, δεν δεσμεύονται κι από τις προβλέψεις της συνθήκης.
Οι ελληνοτουρκικές διαφορές δεν περιορίζονται στο θέμα της ΑΟΖ/Υφαλοκρηπίδας και της αιγιαλίτιδας βέβαια. Σ’ όλες όμως τις διαφορές υπάρχει μια κεντρική γραμμή: η Ελλάδα επικαλείται συνήθως το διεθνές δίκαιο κι η Τουρκία διμερείς διαπραγματεύσεις. Πράγμα που φανερώνει και βαθύτερες προθέσεις αλλά και στρατηγικές. Οι διμερείς διαπραγματεύσεις συμφέρουν αυτόν που θέλει και μπορεί ν’ ασκήσει ισχύ. Αλλά γι αυτά θα μιλήσουμε σε επόμενο άρθρο.
