Το γεωγραφικό πεπρωμένο

Χτες οδηγούσαμε αρκετές ώρες διασχίζοντας μεγάλο κομμάτι της Πελοποννήσου. Καθώς κοίταζα τα ξερά βουνά, τ’ άγρια βράχια και τη φτωχή βλάστηση στις άνυδρες πλαγιές, αναλογιζόμουνα μια αλήθεια που διατυμπάνιζαν οι θεωρητικοί “πατέρες” της γεωπολιτικής: η γεωγραφία είναι πεπρωμένο.

Αρκεί να ρίξεις μια ματιά στο χάρτη της Ελλάδας για να διαπιστώσεις μια πικρή αλήθεια: η λέξη που περιγράφει καλύτερα τη χώρα είναι “κατάτμηση”. Εκατοντάδες μικρά, νησιά, ξερά, χωρίς καλά λιμάνια, σκορπισμένα σε θάλασσες με ασταθείς καιρούς. Και βουνά που διασχίζουν την ηπειρωτική χώρα απ’ άκρου σ’ άκρο, χωρίς πλωτά ποτάμια ενδιάμεσα, μ’ ελάχιστες κοιλάδες και πεδινούς τόπους. Αν εξαιρέσεις το Θεσσαλικό κάμπο και τις πεδιάδες της Μακεδονίας, η λοιπή χώρα δεν προσφέρεται για εύκολη, μεγάλης κλίμακας, γεωργία. Κι ακόμα περισσότερο δεν προσφέρεται για μεταφορά προϊόντων, για χερσαίες συγκοινωνίες κι εμπόριο. Μια σύγκριση με τη Γερμανία, ας πούμε, είναι αποκαλυπτική.

Μια χώρα με τέτοιο γεωγραφικό κατακερματισμό κάνει δύσκολη την ενιαία διοίκηση. Η κεντρική εξουσία δεν μπορεί να επιβληθεί στις επαρχίες, κι οι τοπικοί άρχοντες (όποιου είδους) είναι κράτος εν κράτει.

Γι αυτό κι ο αρχαίος κόσμος γνωρίζει κυρίως πόλεις-κράτη κι όχι ένα μεγάλο ελληνικό βασίλειο, όπως η Αίγυπτος, η Μεσοποταμία, η Περσία κι η Ρώμη. Γι αυτό κι ο χώρος που απαρτίζει τη σημερινή Ελλάδα, δεν έγινε ποτέ ισχυρό, ανεξάρτητο και μακροχρόνιο κράτος.

Μονάχα μακρινές εξουσίες επιβλήθηκαν και τον “ενοποίησαν”, κυρίως αδιαφορώντας γι αυτόν: Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Οθωμανοί. Όποιοι άλλοι πέρασαν, με τους Φράγκους πρώτους και καλύτερους, απλά έπαιξαν το παιχνίδι του φατριασμού και του επαρχιωτισμού.

Όταν η κεντρική εξουσία δεν μπορεί να επιβληθεί, επιβάλοντας ενιαίους κανόνες κι ένα νόμο για όλους (ότι νόμος κι αν είναι αυτός) η οικονομική ζωή πάσχει. Πολύ περισσότερο όταν η αγροτική παραγωγή είναι πενιχρή και δεν δημιουργεί άξια λόγου πλεονάσματα.

Γι αυτό η εκάστοτε οικονομική άνθηση που γνώρισαν επί μέρους τμήματα του Ελλαδικού χώρου βασίστηκε κυρίως στο εμπόριο. Κι όταν μιλάμε για εμπόριο σε παλαιότερους χρόνους, μιλάμε σχεδόν αποκλειστικά για δια θαλάσσης εμπόριο. Κάτι που έφτασε στο σήμερα με τη παγκόσμια δύναμη της ελληνόκτητης ναυτιλίας.

Η γεωγραφία της Ελλάδας εξηγεί σε μεγάλο βαθμό και τη σύγχρονη οικονομική καχεξία της. Αν κοιτάξει κανείς το 19ο αιώνα βλέπει στην ουσία ένα μόνο εξαγώγιμο προϊόν: τη σταφίδα. Που όντας “χρηματιστηριακό” δημιούργησε και κατέστρεψε περιουσίες, κυρίως στην Πελοπόννησο. Κι έκτοτε έχουμε προσανατολισμό σε cash crops (όπως καπνό και βαμβάκι) κι ελλειματικά εμπορικά ισοζύγια.

Η σύγχρονη Ελλάδα δεν μπόρεσε ποτέ να δημιουργήσει επαρκές αγροτικό πλεόνασμα, το οποίο να επενδυθεί σε άλλες μορφές οικονομικής δραστηριότητας. Ούτε καν να χρηματοδοτήσει τη λειτουργία του μικρού κράτους της.

Η μόνη γνωστή διέξοδος από το πεπρωμένο της γεωγραφίας είναι μία: η τεχνολογία. Κι η τεχνολογία απαιτεί επιστημονικό υπόβαθρο και σοβαρή παιδεία.

Με την τεχνολογία άνοιξε το Σουέζ και συντομεύτηκε κατά μήνες ο δρόμος προς τις Ινδίες και την Άπω Ανατολή.

Με την τεχνολογία άνοιξε κι ο ισθμός της Κορίνθου. Η τεχνολογία διάνοιξε δρόμους, τούνελ, έφτιαξε λιμάνια, σιδηροδρόμους κι αεροδρόμια κι έκανε τόπους κατακερματισμένους, σα το δικό μας, ν’ αποκτήσουν μια τεχνητή ενότητα. Με την τεχνολογία οι εμπορικές συναλλαγές και συμφωνίες απέκτησαν άυλη διάσταση, καθώς παραγγελίες και πληρωμές άρχισαν να διενεργούνται με ηλεκτρονική μορφή, στην αρχή με τον τηλέγραφο, μετά το τέλεξ, το φάξ, τα email, μέχρι να φτάσουμε στο σύγχρονο ηλεκτρονικό εμπόριο.

Η μόνη μακροπρόθεσμη στρατηγική για ευημέρεια γι αυτόν τον τόπο είναι αυτή λοιπόν: να επενδύσει στην παραγωγή τεχνολογίας, αναπτύσσοντας επιστήμες και προάγοντας την παιδεία για όλους.

Κι είναι κι η μόνη εγγύηση και για εθνική ανεξαρτησία κι επιβίωση, γενικότερα.