COVID-19 ni ugonjwa wa maji, usafi mazingira na maji (WASH) na unakijia chanzo cha maji kilichopo karibu na wewe.
Nilikuwa na mazungumzo ya kushitusha na wenzangu wa afya ya umma nchini Tanzania wiki hii. Wananiambia kwamba taarifa potofu juu ya COVID-19 zimeenea na ujumbe wa uwongo unaoongoza ni kwamba Waafrika hawawezi kupata virusi hivi. Huu ni uogno uliotukuka.
Kama mtaalam wa magonjwa ya kuambukiza, Michael T. Osterholm, aliandika katika New York Times, “Katika mataifa yenye visa vichache au visivyoripotiwa hadi sasa, haswa Amerika Kusini na Afrika, kukosekana kwa ushahidi haupaswi kufasiriwa kama ushahidi wa kutokuwepo. Uwezekano mkubwa zaidi, inaonyesha ukosefu wa upimaji. “
COVID-19, hapo awali ilipewa jina la Coronavirus, huenea kama homa yoyote au mafua kwa kukohoa na kupiga chafya, kubusu na kukumbatiana, kushikana mikono na kutumia mazingira sawa. Lakini pia inaenea katika kinyesi. Wakati mtu aliyeambukizwa na COVID-19 ana ugonjwa wa kuhara, virusi huongezeka, ikimaanisha kujisaidia kwenye choo cha shimo lisilo wazi, choo kilichojengwa vibaya, au mbaya zaidi, kujisaidia ovyo kuna uwezo wa kuambukiza idadi kubwa ya watu. Huko Uchina, katika majengo ya ghorofa ambayo yana vyoo ambavyo wataalamu wa afya ulimwenguni wangezingatia juu ya ngazi ya huduma ya usafi, shughuli ya kikanda ya ujenzi wa vyoo bila mitego ya P ilisababisha idadi kubwa ya nyumba kuwa katika hatari kubwa ya kuambukizwa wakati mgonjwa mmoja liibuka kwenye ghorofa ya juu. Kwa hivyo, pamoja na kuzingatia mambo ya usafi ambayo itafanya COVID-19 kuwa hatari katika nchi zenye rasilimali duni, jamii ya afya ya ulimwengu inahitaji kuzingatia vector ya moja kwa moja ya kinyesi.
Hivi sasa nikiandika makala hii (Machi 1, 2020), COVID-19 imethibitishwa kwa wagonjwa katika nchi 68 — kwa kiasi kikubwa nchi zilizo na miundombinu thabiti ya ufuatiliaji wa afya. Inaweza kukisiiwa kuwa virusi hivi pia vinapatikana katika nchi nyingi za rasilimali duni na kwa sasa zinaenea sana bila kugundulika. Dalili za mwanzo za virusi — homa, kikohozi, kuhara, na udhaifu — zinafanana sana na dalili za magonjwa yaliopo tayari katika nchi zenye uchumi mdogo, kama vile ugonjwa wa malaria na ugonjwa wa typhoid. Walakini, katika takriban 14% ya visa, karibu siku 28 baada ya kuambukizwa, virusi huendelea kuwa kama ugonjwa wa kupumua kwa papo hapo, hali inayoweza kusababisha kifo ambayo huchochewa na dhoruba ya cytokine inayotumia mwitikio wa kinga ya mwili dhidi yake yenyewe. Katika Uchina na Italia, idadi kubwa zaidi ya watu waliwatambua wagonjwa katika kiwango cha hicho, hatua hii inasababisha kifo katika karibu asilimia 2.8–4.8% ya wagonjwa.
Kwa kuwa mtu anaambukiza katika siku ya 14 hadi 29 inachukua dalili kuanza, wanaweza kutembea wakijisikia wenye afya, wakifanya kazi katika ofisi, kula mahali pa umma, kuabudu katika umati wa watu, na kubusu bibi zao na watoto bila kujua wanaeneza virusi. Virusi huonekana kabla na wakati wa ugonjwa na ni dhahiri kuwa virusi huweza baadaye kujificha mwilini kutoonekana tena na kujitokeza tena baadae. Matokeo, mahesabu ya awali ya R0 ya 2 hadi 3 yaliyosababishwa na mtu mmoja aliyeambukizwa inaweza kuwa kubwa zaidi — hatujaishi na virusi muda mrefu wa kutosha kuitambua.
Kama tulivyokuwa tumeona hapo awali kwenye kipindupindu, Ebola, na Zika, uhusiano wa maji, usafi wa mazingira, na usafi (WASH) wa milipuko ya kiafya haushughulikiwi ipasavyo katika miundo ya misaada ambayo inasababisha WASH kutoonekana kama sehemu ya sekta ya afya. Mashirika ya misaada yanayolenga afya mara nyingi huwa na kutoelewana baina yao na mashirika ya misaada ya usafi wa mazingira na maji. Majibu ya nguzo Mawakala ya UN hupanga kwa dharura huwa hulipa na kuwapa wataalamu katika mistari ya silika. Tatizo hili linatutaka mara moja kuvunja uratibu wa kuzuia silika kati ya WASH na afya. Vituo vya utunzaji wa afya, kwa mfano, ni tishio zaidi na hali hatari ya WASH. Vituo vya huduma ya afya, matokeo yake, vinageuka kuwa maeneo yanayoongoza na maambukizi kwa wagonjwa na watoa huduma. Katika milipuko ya hivi karibuni ya Ebola ya Afrika Magharibi, wafanyikazi wa huduma ya afya walikuwa na uwezekano wa kuambukizwa mara 20–30 kuliko watu wengine. Hali ya ukosefu wa PPE na WASH ndio zilipewa lawama.
Ukosefu wa maji mengi na sabuni ya kunawa mikono ni sababu ya juu ya hatari kwa nchi zenye rasilimali duni. Kwa kuongezea, mifumo michache ya maji iliyosimamiwa kwa usalama na bomba, makazi yaliyosongamana karibu na mjini inayokua kasi, mitandao ya usafirishaji inayosafirisha idadi kubwa ya watu kwenye magari yanayokuwa yamejaa mara nyingi kwa siku, na masoko ya ununuzi yaliyojaa. Lakini ukosefu wa miundombinu ya usafi wa mazingira kwa njia ya vyoo vilivyojengwa vizuri na kukubalika kwa utamaduni wa kujisaidia ovyo ni miongoni mwa mambo hatari ambayo yatafanya COVID-19 kuwa tishio kubwa kwa afya katika nchi zenye rasilimali duni. Kwa ubora, dunia yetu ina virusi hivi kwa mwaka mwingine kabla ya upatikanaji wa chanjo. Hii inamaanisha kuwa marekebisho ya tabia na miundombinu ni hatua muhimu zaidi ambazo tunaweza kuchukua kwa sasa.
Nakala hii ilitafsiriwa kwa Kiswahili na Jackline Bwana. Bonyeza hapa kusoma asili kwa Kiingereza.
