Design denken als (ver)wondermiddel?!

Koen, CoP lid en oprichter van social enterprise Lentekracht, heeft ons geïntroduceerd bij zijn collega’s Daan en Heleen die bezig zijn om hun werkwijze, afgeleid van het design denken, vast te leggen en uit te werken als procesmethode voor (sociale) innovatievraagstukken. Bij wijze van ‘try-out’ hebben zij een workshop gefaciliteerd met enerzijds als doel ons verder te helpen in onze opgave van het ontwerpen van toekomstbestendig sociaal werk onderwijs en anderzijds te ontdekken wat deze design-werkwijze kan opleveren voor het onderwijsinnovatie proces. Aanwezig waren mijn collega proeftuiners en MT leden van onze opleiding MWD. Samen hebben we twee uur met diverse design tools de eerste stappen van het designproces (zie model) doorlopen: de empathize en define fase. We sluiten af met een reflectie: welke innovatieve aanknopingspunten biedt deze werkwijze voor onze vervolgstappen in het ontwerpen van toekomstbestendig onderwijs?

Design Denken - workshop

Design Proces Stanford Dschool

Design denken biedt een ontwerpgerichte werkwijze die pragmatisch van aard is en participatief vanuit vanuit een sterk human-centered benadering. Elk design proces start daarom met empathizing vanuit het gebruikersperspectief. Lentekracht bracht hiervoor een aantal tools mee om ons goed te kunnen inleven in die gebruiker. Maar wie is dat eigenlijk in ons geval? De student die iets komt leren? Het werkveld die praktijkvragen heeft? Of de burgers die we met elkaar willen verbinden, in sociale samenhang, als uiteindelijke uitkomst?

Dit leverde direct al een interessante multi-stakeholder verkenning op, visueel gevangen in een zogenaamde ‘empathy map’ en ‘stakeholder map’. Dit zijn lege canvassen die onze ingebrachte kennis en informatie structureert en met elkaar in verbinding brengt. Deze visuele tools gaven ons inzichten in wie wij zien als de gebruikers en wat deze vervolgens zien/vinden/willen en waar mogelijke succes en faalfactoren (pains en gains) zitten in het goed aansluiten hierbij. En ook, wie wij zien als de stakeholders en vanuit welke rol in de co-creatie wij hen zouden moeten benaderen (meedoen, -beslissen, -denken of informeren).

We vervolgen de workshop naar de define fase, om dichter bij een meer concrete duiding te komen van onze opgave. Wat staat ons eigenlijk te doen? Twee design tools werden ingezet om tot een gezamenlijk frame en/of ‘taal’ te komen. Wat opvalt is dat we een gezamenlijk drijfveer zien in de verschillende belangen vanuit alle gebruikers en stakeholders; het willen realiseren van sociale samenhang en leefbaarheid op lokaal niveau.

Tijdens het slot van de workshop constateren we dat het designproces en de design tools die we hebben gebruikt ons helpen om tot de kern te komen. Ten tweede merken we op dat het ons helpt de vorm te laten volgen op onze inhoudelijke uitgangspunten: stel de uiteindelijke gebruiker van het sociaal werkonderwijs centraal en vorm daaromheen je onderwijsproces en curriculum, dus hoe het onderwijs er concreet uitziet. Door de inzet van de designtools werden we bovendien gestimuleerd om met een bredere blik naar het vraagstuk te kijken, die bestaande paradigma’s overstijgen. Dit zorgde ervoor dat we in dit vroege stadium al zicht hebben op de partijen waarmee we willen samenwerken en op welke manier we dit zouden moeten vormgeven voor haalbare co-creatie. Naast deze uitkomsten die ons helpen richting gewenste resultaten, bood deze werkwijze ook structuur in de veelheid aan mogelijkheden die er zijn en ontstaan door divergentie in een dergelijk ontwerpproces. Bovendien ontstond er -zelfs in een korte sessie als deze- een gemeenschappelijke taal voor ons vraagstuk en het proces naar oplossingsrichtingen. Dit geeft ons een houvast binnen de dynamische innovatieprocessen die we bewust open willen houden. We zijn erg enthousiast over de inzichten die het nu al oplevert. De uitdaging zit in het loslaten van het denken in systemen en het vooral te durven doen. Wederom: niet werken binnen bestaande kaders, maar aan de kaders. Dit geeft energie!

Reflecties - wat levert het op?

Reflectie Saskia (proeftuiner, curriculumcoordinator)

Voorafgaand aan de workshop schreef ik in een mail naar mijn collega onderwijscoördinatoren:

“We gaan samen met sociale onderneming Lentekracht uitproberen hoe we via design denken innovatieve ‘prototypes’ voor onderwijs kunnen ontwerpen. Experimenteren jullie mee? Als je het mij vraagt dan is deze benadering veelbelovend voor de toekomst van onderwijs(ontwerp) gericht op de aanpak van sociaal-maatschappelijke vraagstukken.”

Met dezelfde collega’s hadden we een week eerder een inspirerende oefening gedaan met het vormgeven van de toekomst van ons sociaal werk onderwijs via ‘imagineering’, waarin elementen van design denken en narratief & waarderend ontwerpen gecombineerd zijn. In de workshop design denken hebben we met vergelijkbare tools / werkvormen gewerkt. Dat maakte de workshop niet minder waardevol. Wat mij betreft juist een mooie gelegenheid om opnieuw gezamenlijk nieuwe taal, nieuwe frames te vinden om ons onderwijs te innoveren. Want dat innoveren nodig is blijkt wel uit de eerste fase van het design denken die we doorlopen: het in kaart brengen van onze dynamische en complexe context, het perspectief van stakeholders én het antwoord dat we daarop hebben: co-creatie van onderwijs en leren mét stakeholders om gezamenlijk maatschappelijke waarde te creëren. Daarvoor moet op alle niveaus geleerd worden: in het ‘formele’ onderwijs door studenten, maar ook informeel, door professionals, docenten, burgers en — juist — in verbinding met elkaars leefwereld. Dit roept bij mij de volgende te onderzoeken vragen op:

• Zou design denken houvast kunnen geven bij het co-creatief aanpakken van actuele, complexe, lokale, maatschappelijke vraagstukken?
• En zou de sociaal werk docent van de toekomst facilitator van dit denkproces kunnen zijn? Is de sociaal werker in de toekomst een soort ‘designer’ van sociale kwaliteit?
• En voor toepassing in het sociaal werk onderwijs: is het ontwerpproces dan tegelijkertijd het leerproces? Samen ‘designen’, in plaats van voorafgaand aan het onderwijs. Ontwikkelen als kwestie van ‘sense and respond’ (just in time) in plaats van ‘predict and control’? Dat vraagt een totaal ander ontwerpparadigma en een totaal andere onderwijslogistiek!

Of draaf ik nu door vanuit mijn eigen ‘taal’ en ‘frames’? Waar ik me tijdens de workshop ook bewust van werd is dat ik door mijn interesse in complexiteit (‘wickedness’), maatschappij-ontwikkeling, veranderen, leren & innoveren geneigd ben om vooral in processen te denken/praten als het gaat om de opbrengst van sociaal werk onderwijs en van sociaal werk als zodanig. Terwijl ook meer stabiele, meer fundamentele en ‘hardere’ uitkomsten nodig blijven. In termen van (reproduceerbare) kennis en te trainen vaardigheden / methodieken. Voor dergelijke uitkomsten blijven klassiekere vormen van onderwijs geschikt. Tijdens de sessie ‘imagineering’ werd gerefereerd aan het onderscheid tussen ‘complicated problems’ en ‘complex problems’. Hoewel complexe vraagstukken toenemen en hoewel deze om nieuwe aanpakken vragen, moeten we niet vergeten dat er ook nog vraagstukken zijn die weliswaar gecompliceerd zijn, maar die we wel routinematig, methodisch (op basis van wat we kennen) kunnen en moeten aanpakken. In dit licht denk ik dat we toekomstbestendig sociaal werk onderwijs kunnen opvatten als een gezonde mix van ‘co-design’ en ‘deliver’.

Lentekracht werkwijze

Reflectie Esther (MT lid)

Ik ben echt geïnspireerd geraakt door de sessie, heb een andere manier van denken ontdekt die me heeft geholpen wat meer overstijgend te kijken naar ons onderwijs. Het hielp ons om buiten de kaders te gaan verkennen maar toch ook houvast te geven, we hadden met de tools concrete structuur. Ik heb daarmee gevoeld dat ik mogelijkheden heb om creatief te denken, ik kon daar goed in mee. Mooie balans dus tussen creatief proces en het gelijk kunnen concretiseren. Design denken kan ons in het onderwijsontwikkelproces helpen echt vernieuwend te zijn, oude vormen eens los te laten en te starten vanuit de impact. Wat ook boeiend was, is dat we allemaal gelijke partners werden aan tafel, de rollen docent, MT lid of curiculumcoördinator vervielen. Ik denk dat dat ook wel noodzakelijk is om los te kunnen komen van zoals we het altijd hebben gedaan. Maar we moeten ook niet veel gaan dromen. De tools hielpen om tot één gemeenschappelijke taal te komen en verbinding te voelen in wat we gemeenschappelijk willen creëren. Laten we dit meer gaan inzetten, als helpende proceswerkwijze voor vernieuwings-processen binnen het sociaal werk onderwijs.

Reflectie Wenne (proeftuiner)

Tijdens de workshop heb ik me gebogen over de vraag vanuit welke behoefte de eindgebruiker naar ons ‘product’ kijkt. Een perspectiefwisseling als het ware. Wat gebeurt er, wat ziet/ hoort /denkt deze persoon, en wat zijn uiteindelijk successen of ook valkuilen en angsten? Het was lastig te bepalen wie onze eindgebruiker is, is dit de student (of lerenden in het algemeen), de burger/klant of misschien zelfs de maatschappij als geheel? Als uitgangspunt hebben we het onderwerp waarvoor we onderwijs willen ontwikkelen gehanteerd, namelijk sociale cohesie. Met dit uitgangspunt hebben we geprobeerd te kijken vanuit het perspectief van de burger/ klant. Hierbij waren twee verschillende bewegingen waar te nemen: het gevaar van uitsluiting gepaard met onzekerheid, anderzijds empowerende processen zoals zelfinitiatief of samenredzaamheid. Welke rol heeft dan de Sociaal Werker vroegen wij ons af: het verbinden en versterken van deze twee processen!

Het inleven in de eindgebruiker geeft mij inzicht in processen / ontwikkelingen die gaande zijn, helpt bewustzijn te creëren, zowel op individueel als ook op collectief niveau. Het helpt om die onderwijsbril af te zetten van het denken in eindtermen of leeropbrengsten. Met deze empathize tools kun je de situatie zoals deze is analyseren, waarbij ik nu bedenk dat het daadwerkelijke perspectief van de eindgebruiker juist waardevol is om behoeften goed te kunnen duiden: Co-creatie dus!

Design Proces - Lentekracht

Conclusie

De impact voor Sociale innovatie van Design (denken, tools en het proces) ben ik al een tijdje op het spoor dankzij voorgaande projectmatige- en onderzoekservaringen vanuit mijn rol als docent-onderzoeker binnen het lectoraat Sociale Innovatie in de Publieke Sector. Met name de empowerende potentie in zowel het innovatieproces als het resultaat (volgens het empowermentconstruct van Zimmerman, 1995) vind ik interessant doordat het daarmee sterk linkt met de internationale definitie van het Sociaal Werk. Deze empowerende insteek democratiseert immers de innovatie- en leerprocessen en ziet de eindgebruiker als centrale ‘macht’ ten behoeve van sociale verbetering/vernieuwingen. Door daadwerkelijke co-creatie te realiseren ontwerp je bovendien niet enkel voor maar echt mèt de uiteindelijke gebruiker.

Naar aanleiding van deze workshop zien wij het design denken daarom als passend voor onze opgave om toekomstbestendig onderwijs te ontwerpen, vanuit zowel het empowerment als social innovatie paradigma:

1. We zien dat design denken kan leiden tot een empowerend proces, iets wat in de kern aansluit bij onze sociaal werk identiteit: het versterken en verbinden van burgers, netwerken/organisaties en community's (de drie empowermentdimensies volgens: Regenmortel, 2011).
2. We zien bovendien dat design denken als werkwijze kan leiden tot Sociaal Innovatieve resultaten (empowerment en sociale actie, sociaal-democratische leerprocessen, vervullen van menselijke behoeften/waarden: Moulaert et al., 2013).

We zijn ons er van bewust dat deze werkwijze heus niet vanzelf leidt tot innovatie of empowerende processen. En dat er nog veel meer methoden zijn die ingezet kunnen worden voor onze doeleinden waar we niet exclusief in zullen zijn. Maar we zullen het design denken wel bewust gaan inzetten in onze CoP Sociale Cohesie om actiegericht te gaan onderzoeken/ontdekken of dit ons kan helpen in het vinden van oplossingsrichtingen voor het complexe vraagstuk van sociale cohesie waar we het sociaal werk onderwijs voor gaan ontwerpen. Niet als wondermiddel dan, maar wel als verwondermiddel: voor wat zou kunnen zijn.