Design voor Limburgs welzijnswerk

Dinsdag 27 november waren we te gast bij de driejaarlijkse Synthesedag, georganiseerd voor alle medewerkers van de welzijnsorganisatie Synthese (regio Noord- en Midden-Limburg). Het thema van deze dag was zingeving en het waardegericht werken aan het ondersteunen bij goed (samen) leven. Saskia Weijzen en Paulien Taken hebben een workshop verzorgd over design denken, als methodische werkwijze voor mensgericht ontwerpen van zingevende oplossingen.

Zingeven = Zin vinden

In de inleiding op het thema zingeving nam spreker Frank Post een interessante stelling in voor de functie van zingeving voor welzijnswerkers: om te kunnen bijdragen aan zingevingsvraagstukken van mensen en dus zin te geven aan een ander, dien je zelf ook de zin te kunnen vinden bij jezelf. De medewerkers van Synthese werden uitgedaagd dit voor zichzelf te vinden en te hanteren in hun rol en bijdrage als ondersteuners in welzijn. Er werden diverse waardengerichte rollen benoemd waar de medewerkers zich al dan niet mee konden identificeren en verder konden verkennen in de workshop, zoals spiegelaar, verbinder, bruggenbouwer, verderkijker, gids etc.

Design denken = zingeven & vinden

Human-centered of Social design is een benadering voor oplossingsgericht ontwerpen op basis van menselijke waarden en behoeften.

Design proces

Voor het welzijnswerk is dit de kern van het werk en tegelijkertijd een continue uitdaging om effectief aan te sluiten bij het dagelijks leven van mensen, in plaats van werken vanuit het bestaande organisatieaanbod. In de workshop ervoeren de welzijnswerkers in een korte oefening (45 minuten) hoe te denken en handelen als een ‘mensgericht ontwerper’. De deelnemers gaan hiermee in duo’s aan de slag door ‘iets waardevols voor de ander te gaan ontwerpen’ door middel van de design stappen: empathie, definiëren, ideeën, prototype en test. Daarbij zijn vier methodische principes cruciaal:

• Empathie
• Verbeeldingskracht
• Reflectie
• Iteratie — continue herhaling van prototype en testen (en wederom empathie).

Principes van Design

Empathie is de kern van het design denken, wat maakt dat het als trend zo lustig wordt toegepast in de publieke sector. Immers, empathie leidt tot menselijke oplossingen die de werkelijke behoeften vervullen in welk vraagstuk dan ook waar mensen actor in zijn. Empathie is zowel het doel, het middel als het resultaat in alle stappen, fases en acties om te komen tot deze waardevolle, mensgerichte oplossingen. In de workshop ervaren de deelnemers dit door elkaar te interviewen op wat waardevol leven is en wat hun wensen en behoeften zijn hierin om dit mogelijk nog meer te doen. Deze eerste stap gaat de deelnemers goed af, er wordt diep gegraven en in elkaars huid gekropen.

Verbeeldingskracht is iets wat nodig is wanneer de wens (voor de eerste keer) vanuit deze empathie acties gedefinieerd is en er in het ontwerpproces ideeën geschetst worden. De deelnemers worden gestimuleerd om juist wat grote en radicale ideeën te schetsen als mogelijke oplossingen om daarmee de verbeeldingskracht en het besef van mogelijkheden te vergroten bij hun maatje. Vervolgens worden deze ideeën uitgewisseld in de duo’s en wordt er feedback gegeven en gereflecteerd op de ideeën: wat vervult wel/niet de behoefte, wat werkt wel/niet, wat zou er nog anders of beter kunnen en wat roept het op aan vragen, nieuwe inzichten en/of ideeën? Daarna zouden de deelnemers weer aan de slag kunnen om dit te verwerken in nog betere ideeën en dus prototypes om uit te gaan proberen en te testen of dat werkelijk leidt tot waardenvoller leven voor de ander. We stoppen de actie in de workshop hier voor een verdiepende reflectie met de deelnemers.

Reflectie

De startvraag is: en, is het je gelukt om iets waardevols voor de ander te ontwerpen? De reacties zijn wisselend, sommige duo’s zijn heel erg tevreden en verrast met wat je voor elkaar kan ontwerpen en dus betekenen in de korte tijd. Anderen hebben het gevoel dat ze veel meer tijd nodig hebben om tot de kern te kunnen komen met oplossingen die echt uitgeprobeerd zouden kunnen worden. De empathie fase wordt als het meest waardevol gezien. Dit wordt door iemand geduid als een kwetsbare fase waarin het wel handig kan zijn als er al een relatie en vertrouwensband is. Al hoewel je met een frisse blik ook tot heel nieuwe inzichten kan komen is een tegenreactie uit de groep.

Er zijn diverse spanningsvelden gevoeld: hoe kan je iets voor een ander bedenken, moet de oplossing niet uit de persoon zelf komen? Deze visie op oplossingsgericht werken is heel gangbaar in het welzijnswerk waardoor het wat nieuw was om deze rol voor de ander te vervullen. Interessante tegenvraag is ‘hoe kan iemand weten wat hij nodig heeft als hij nog niet weet wat er allemaal mogelijk is?’ Door juist de verdieping te zoeken en extreme ideeën voor te stellen en daar het gesprek over aan te gaan lok je echt nieuwe beelden uit en ondersteun je in het verkennen en afwegen van wat er allemaal mogelijk, werkbaar en wenselijk is voor de ander. Het voorstellingsvermogen en verbeelding van nieuwe toekomsten wordt echt vergroot, zeker wanneer deze schetsen gevisualiseerd zijn en de ander ook echt geholpen wordt in dit voorstellingsvermogen. Dit visualiseren werd door de deelnemers als iets nieuws ervaren, waar niet iedereen zich heel vaardig en vertrouwd mee voelt.

Een ander opvallend spanningsveld was ook het meteen ‘goed willen doen’ voor een ander door de ‘juiste’ontwerpopgave te willen formuleren en door het ‘beste’ idee voor te stellen. Terwijl een designbenadering juist gebruik maakt van faalruimte door een gelijkwaardige leerrelatie met elkaar op te bouwen waarin geen sprake is van goed of fout, maar waarin zowel het formuleren van ontwerpopgaven als het creëren van oplossingsrichtingen diepere empathie oplevert en daarmee inzicht in de echte wensen en drijfveren van de ander. Ook het ontdekken wat niet werkt is daarbij van waarde, juist omdat dan ook de complexiteit en kwetsbaarheid bespreekbaar wordt.

Naar aanleiding hiervan worden er nog wat meer opmerkingen gemaakt over de methodische principes van design denken en hoe dit leefwerelden kan vergroten. Onder andere de continue dialoog en gelijkwaardige reflectie tussen de ontwerper en ‘de ander’ voor wie ontworpen wordt. De link naar het welzijnswerk wordt steeds gelegd waarbij de rol van ondersteuner goed lijkt te passen: het ondersteunen bij het oplossende vermogen van iemand door enerzijds meer inzicht en grip op de eigen wensen en behoeften te creëren (en hoe je dit kan formuleren) en anderzijds meer mogelijkheden te kunnen zien en te verkennen in steeds herhalende loops van protyping en testen. Met daarbij luchtigheid en speelsheid door ook radicale verbeelding aan te boren en een positieve experimenteerhouding om deze verbeelding te gaan uitproberen en te evalueren (prototype en test) om steeds een laagje dieper te ontdekken wat wel of niet werkt en waarom. Deelnemers zien toepassingsmogelijkheden in zowel individueel één op één contact als meer groepsgericht jongerenwerk als collectieve wijkontwikkelingsprocessen.

We leggen ook kort de link naar design denken als strategie voor innovatie in organisaties. In de ochtend werd er een werkaanpak beschreven voor innovatieprojecten dat drie sessies volgt voor het brainstormen, maken van een realisatieplan en ten slotte het implementatieplan. Design denken zou deze driedeling niet zo maken, maar starten met empathie, ontdekken wat van waarde en nodig is volgens de mensen (empathie), wat dus de ontwerpuitdaging is (definiëren), wat hiervoor mogelijke oplossingsrichtingen zouden kunnen zijn (ideeën) en hoe je dit al in de schetsfase kan uitproberen en testen om te ontdekken wat we èn niet werkt en waarom. Op die manier worden innovatieprojecten meer dynamische ontwerptrajecten waarbij je al doende leert en reflecteert en vanuit actie en experiment samen ontwikkelt.

Ontwerpen stopt nooit?!

En wanneer ben je hier nou mee klaar, is de eindvraag: als er een werkend prototype of oplossing gevonden is; of iemand aangeeft dat de zingeving is bereikt middels het proces; of houdt dit nooit op en is het een emergent proces van gezamenlijke actie en reflectie? Hier komt niet echt een antwoord op en is de parallel te maken dat de afronding van welzijnsondersteuning wordt bepaald vanuit de samenwerkrelatie en dat de empowerende effecten zowel in het proces als het daadwerkelijke resultaat kan liggen. Design denken als proces helpt in potentie het alledaagse welzijnswerk te versterken via tastbare ontwerpen voor het versterken van mogelijkheden tot eigen regie van mensen. En is dat nou niet in essentie zingevend werk?!