किरात ईया कुथेर अड्डा व यःमरि पुन्हिया कूपूजा
१. कुथेर
नेपालसंवत् शुरु जुइ न्ह्यःया ईयात नेपालमण्डलया इतिहासय् प्राचीनकाल (पुलांगु ई) नालातःगु दु । अभिलेख दसि लुयावःसांनिसेंयात इतिहासकाल व वस्वयां न्ह्यःयात पौराणिककाल नालेगु चलन दु । नेपालमण्डलया इतिहास ईशापूर्व स्वंगूगु शदीतक थ्यंगु दु । “चारुवती थूप” आखः कियातःगु अशोक ब्राह्मीया अतपा (अप्पा) अभिलेखं अनतक थ्यंगु खः । उगु ई नेपालमण्डलया इतिहासय् ल्यू किरातकाल खः ।
नेपालमण्डलया पुलांगु ईया इतिहासयात प्यब्वय् ब्वथलेफु ।
१. च्वापुगुँ जाति पुचःया नायः (मुखिया) प्रणाली न्ह्यानाच्वंगु ई, गुकियात किरातकाल धाय्गु याः । (ईपू ७ शदी — ई १ शदी)
२. देव–वर्मा–गुप्ततय् गणराज्यकाल (ई. १–२ शदी), थुगु इलय् नेपालया पश्चिम तराई व उत्तर भारतं वःपिन्सं अनया हे गणराज्य प्रणाली न्ह्याकल ।
३. बर्माकाल (ई. २–४ शदी), जयबर्मा जुजुपिन्सं राजतन्त्र शुरु यात ।
४. लिच्छविकाल (ई. ५–९ शदी), निसलं अप्वः अभिलेख प्राप्त ।
लिच्छविकालया आःतक लुयावःगु निसः व जःछि संस्कृत अभिलेखय् निसःयात जःछिपाः खँग्वः च्वापुगुँ व प्राकृत भाय् कियातःगु दु । इपिं मध्ये ‘कुथेर’ खँग्वः छगः नं खः । अभिलेखय् थ्व आपालं थासय् खुगूगु शदी (शक सम्वत् ४३५–५१७/ई ५१३–५९५) छ्यलातःगु खनेदु । तर भाषा–पुरातत्व ल्याखं थ्व किरातकालनिसेंया खँग्वः खः ।
लिच्छवि अभिलेखय् कुथेर प्यंगू मध्ये छगू च्वापुगुँ भाय्या खँग्वलं नां छुनातःगु अधिकरण (अड्डा) ल्याखं वःगु खः । थुगु अड्डां सरकारया कर (राजस्व) काय्गु ज्या याःगु खनेदु । अबले स्वथी कर चल्ती दुगु खः । १. बुँज्या (कृषि) सम्बन्धी (“भाग”), २. बनेज्या (वाणिज्य) सम्बन्धी (“कर”ंं) व ३. जनावर वस्तु (पशुपाल्य) सम्बन्धी (“भोग”) । कारोबार दक्वसिबें अप्वः बुँज्या सम्बन्धी जुइगु खः । उकिं लेख्यदान (लिखत च्वज्या) नं याः । (धनवज्र वज्राचार्य — लिच्छवीकालका अभिलेख ने.सं. १०९३/ई. १०७३, पौ ९७–८, १२७–८) कुथेर त्वःताः मेगु संस्कृत मखुगु भासं नां छुनातःगु अड्डा खः, लँ सम्बन्धी ज्या याइगु ‘लिङ्ग्वल’, मिस्त सम्बन्धी ज्या याइगु ‘माप्चोक’ व स्याय्सिय् सम्बन्धी ज्या याइगु ‘शोल्ल/शुल्ली’ ।
२. कुथि
च्वसापासा अन्तर्गत नेपालभाषा शब्दकोष निर्माण समितिं (ने.सं. ११०३–९/ई. १९८३–९) दय्कुगु नेपालभाषा हिलातःगु ११गू अमरकोशं दय्काः खँग्वः धुकुती ने.सं. ५०० जःखःनिसें दुकुथि/दुंकुथि खँग्वः छ्यलातःगु दु । गुगु थौंकन्हय् धुकू (धुकुति) जुल । न्ह्यःघासा दु/दुं स्वाःगु ‘कुथि’ संभवत कुथेरपाखें ब्वलंगु जुइफु । संस्कृतया कोष्ठ (क्वथा) पाखें नं कुठि/कुथि ब्वलंगुलिं आः थथें थथेहे धाय्त बिचाः याय् मगाःनि ।
कुथि खँग्वः नेपालभाषाय् थीथी कथं छ्यली । थुकिया छगू अर्थ भण्डार नं खः । कुथेर कारोबारया अप्वः ज्यां यानाः थ्व बुँज्यानाप अप्वः सम्बन्ध दत व बालिया भण्डारणनाप स्वापू दत । बुँइ सःगु वा भण्डारण याइगु थाय्यात वाकुथि (भकारी) धाइ । न्हूगु वा दुहांवइगु ई छगूकथं उत्सवया ई जुल । सामाजिक जीवनय् थुकिं थाय् काकां वन व खँग्वः नं ज्यज्यं वन । थुकथं किरात–लिच्छवि ईया कुथेर मल्ल इलय् कुथि जुल । अले थौंकन्हय् अझ ज्यलाः कू जुल । कुथि पूजायात कूपूजा धाय्गु यात ।
३. कूपूजा
जीवनया आधार वा । वा सयाः दुकाय्गु ई थिंला (मंसीर), उकी नं लोक मान्यताकथं दक्वसिया ताहाः चा जुइगु न्हि थिंला पुन्हि । वाकुथी यःमरि दय्काः पूजा याय्गु चलन ब्वलन । वाया कुथियात पुज्याइगु पुन्हि जूगुलिं थिंलापुन्हियात धान्यपूर्णिमा (वापुन्हि) नं धाइ । वाकू पुज्याइबले सामान्य यःमरि जक मखु, ततःग्वःगु यःमरि मायो, बायो, धन सम्बन्धी द्यः गणेद्यः, गृहलक्ष्मी, कुबेर आदि, इमिगु बाहन छुं कावले, इपिंनाप स्वापू दुगु ख्याः (यक्ष), कवं, इमिगु ज्वँसा लैं, ज्वलान्हाय्कं, सिन्हःमू, छेंज्वलं हासा, तुफि, मिसा–मिजं कतांमरि आदि दय्काः कुथी तयाः पूजा याइ । संस्कृतिविद् सुरेन्द्रमान श्रेष्ठया न्ह्यथनाकथं कूपूजा याइबलय् म्हय्नायः व म्हय् नकिंया नं प्रतिमूर्ति दय्काः तइ । (नेवाः संस्कृतिया नखःचखः, ने.सं.११२१ः७८) वा सइगु थाय् बुँ । बुँइ ज्या याइपिं ज्यापु । इमिगु नितिं थिंलापुन्हि दक्वसिबे तःधंगु नखः खः । इपिं बुँथुवाःतय् म्हय् । इमिप्रति कृतज्ञ जुयाः म्हय्नायः–नकिंया प्रतिमूर्ति यःमरि दय्काः कूपूजा याय्गु नेवाःतय् तस्सकं बांलाःगु सुसंस्कृति खः । नेवाः दुने ज्यापु पुचःया ला थ्व सिमाय् सि सःगु ई खः । थबले इमिसं थःगु ज्याभः नं पूजा याइ । थिंला पुन्हिखुन्हु थीथी थासय् यःमरि व वानाप स्वापू दुगु थीथी ज्या याइ । यलय् बुंगद्यःया थाय् यःमरि, बलभद्र (बलबल) पूजा याइसा भ्वँतया धनेश्वरय् न्हूगु जाकिं द्यःया प्रतीक प्वालय् जाकि जाय्केगु याइ । सामान्यकथं वाकुथी पुन्हिखुन्हु पुज्याइगु वस्तु प्यन्हु लिपा कू क्वकाय्गु धकाः व प्रसादया रुपय् थः परिवार व थःथिति दथुइ इनाः नइ । यःमरि पुन्हिया छगू बांलाःगु पक्ष दुपिन्सं मदुपिन्त इनाबीगु खः । उखुन्हु त्यःछिंत्यः फ्वंवनेगु परम्परा नं दु । नीन्यासः दँ न्ह्यः किरात इलंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु यःमरि पुन्हिया कुथेर–कुथि–कूपूजा नेवाःतय् थःगु कथं ब्वलंगु न्ह्याइपुगु संस्कृति खः ।
साभार ः लहना (राष्ट्रिय ज्यापु दिवस ल्याः), नेसं ११३६ थिंला÷ई॰ २०१५ डिसेम्वर २५ शुक्रवार, पौ १, ६) ।
