कुगु, तुगु, दुगु, फुगु ह्रस्व जुइ

नेपालभाषाया छ्यलाबुला चकनाः वनाच्वंगु दु । थौंकन्हय् बुखँपौ, पत्रपत्रिका, सफू च्वज्याय् जक मखु इन्टर्नेट अनलाइन पौ, ब्लगय् नं थ्व छ्यः । नेपालभाषाया वाक्य संरचनाय् –कुगु, –तुगु, दुगु व फुगु खँग्वः आपालं छ्यलेमाः । उकिया छ्यमिपिसं व दीर्घ जुइ धकाः भ्रम जुयाः –कूगु, –तूगु, दूगु, फूगुकथं छ्यलावयाच्वंगु दु । उकिया हुनि (कारण) सीकेबह जू । उकिया लागिं नेपालभाषाया धातु रूप व अपूर्ण भूतकालिक प्रत्यय ‘व’ लोप जुयाः थिथि रूप काःगु खँ ध्वाथुइकेमाः । गथे –

धलः १ — अपूर्ण भूतकालया प्रत्यय व–या ब्वलँ

थन ‘व’ प्रत्यय क्वय्बियाकथं ब्वलन –

१॰ न्हापा न्ह्यपुलां नेपालभाषाया इलय् ‘व’ प्रत्ययं हे अपूर्ण भूतकाल थुइकीगु खः । लिपुलां इलय् अझ थौंकन्हय् ‘गु’ प्रत्यय स्वाःवल ।

२॰ व प्रत्ययं अकारनाप अ, आकारनाप आ, इकार व उकारनाप उ, ए=यकारनाप य्अ–या कारणं अ, ओ=वकारनाप व्अ–या कारणं अ रुपय् हिल । व अ, आ, य, वकारय् ह्युगु कमजोर अ, आ, तनाः तःहा चिं (ः विसर्ग) जूवन । इकार व उकारय् सन्धि जुल — इया य् जुयाः उ– नाप स्वाःवन यु–कथं । उकारय् उ–उ स्वानाः दीर्घ ऊ जुल । उकार दीर्घ जूगुलिं इकार नं दीर्घ जुइमाः थें च्वं, तर इ–या य्–कथं सन्धि जूगुलिं दीर्घ जुइमाःगु कारण खनेमन्त ।

३॰ नेपालभाषाय् भारोप भाषाय्थें ए, ओ दीर्घ मखु । थ्व नेपालभाषाय् ह्रस्व (चीहा सः) खः । थ्व खँ क्यनेत नेपालभाषाय् ए य–कथं, ओ व–कथं ब्वलन । य, व च्वःसां व नेपालभाषाया ए, ओ माग्वः (स्वरवर्ण) हे खः । ए, ओ रूपय् च्वःसा थथे जुइ –

नेपालभाषाया खँग्वः ब्वलंगु ल्याखं अथे च्वइमखु, अझ सः नं अस्वाभाविक खनेदु ।

४॰ ले–अन्त्य क्रियाय् व–या पलिसा न्हापा ल दुगु खः । गथे –

नेपालभाषाय् के–अन्त्य हःपा (प्रेरणार्थक) क्रिया च्वके, ल्वाके आदिया न्हापाया अपूर्ण भूतकालया व–युक्त रूप व उकिया आःया रूप थथे खः ।

धलः २ — के–हःपा अपूर्ण भूतकालया प्रत्यय –कुगुया न्ह्यव रूप

क्वय् व–प्रत्ययसम्बन्धी थिथि खँ थुकथं न्ह्यथने फु –
१॰ हनेबहपिं यँमि चित्तधर ‘हृदय’ (नेसं १०२६–११०२) व वैकुण्ठप्रसाद लाकौल (नेसं १०२६–११२७)जुपिसं न्ह्याबलें च्वकःगु, याकःगु धकाः न्ववानादीगु जिं न्यनागु दु । आः नं यँ–यलया पुलांगु पुस्तां थथे न्वंवाःनि । थन व तःहा सः (दीर्घ, ः) जूवन ।

२॰ धलः १ स्वय्बले उकारय् जूगु, खूगु आदि तःहा रूप खनाः च्वकुगु, ल्वाकुगु आदि रूप नं च्वकूगु, ल्वाकूगु आदि दीर्घ जुइ धकाः ताय्कल, गुगु पाय्छि मखु ।

३॰ ले–अन्त्य क्रियाय् न्हापा व–या पलिसा ल दुगु खः ।
च्वय् न्ह्यथना धलः १ व धलः २ या दसुं नेपालभाषाय् आपालं छ्यलीगु के–प्रत्यय, ते–प्रत्यय, क्रियार्थक दये, फये व अकरण खये क्रियाया अपूर्ण भूतकाल रूप क्वय्बियाकथं जुइगु यच्चुक सीदु ।

धलः ३ — अकारान्त धातुया अपूर्ण भूतकालया रुप
सःते (सःत–ये), द–ये, फ–ये, ख–ये अकारान्त धातु–युक्त क्रिया जूगुलिं सःतुगु, दुगु, फुगु, मखुगु, अपूर्ण भूतकालया रूप ह्रस्व जूगु खः ।

साभारः लुमन्ति दबू, दँ ८ ल्याः ७ (नेसं ११३८÷ईसं २०१८), पौ १–३