चित्लाङया ‘कुशपोक्वाठ’

Kashinath Tamot
Nepalmandal
Published in
5 min readApr 27, 2018
A scene of Chitlang

नेपालया मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्र नारायणी अञ्चलया मकवानपुर जिल्ला दुने ४३ गू गाउँ विकास समितिमध्ये चित्लाङ नं छगू खः । चित्लाङ गाविसया प्यंगूगु वडाय् कुचुबु गां लाः । उगु स्वीखाति छेँ दुगु कुचुबु गांया खवय् छगू डांडा दु, उकियात थौंकन्हय् चित्लाङकोट धाइ ।
चित्लाङ लिच्छविकालं हे दय्धुंकुगु छगू गां खः । वडा ल्याः ५ माझगामय् लुयावःगु लिच्छवि जुजु उदयदेव (मानदेव संवत् ४५ उकथं ई॰सं॰ ६२१) या छगूयां छगू अभिलेख नेपालया इतिहासय् नां जाः । मध्यकालय् नं थ्व गांया विशेष महत्व दुगु खः । नेपाल–मण्डलया दक्षिण भेकया थ्व सामरिक महत्वया थाय् जूगुलिं यलया जुजुपिसं थन छगू क्वाथ (दुर्ग) दय्कल । उगु क्वाथया ल्ह्वनेज्या ने॰सं॰ ८५५ चिल्लाथ्व अष्टमी बुधवार सिधःबले जुजु विष्णुमल्ल (ने॰सं॰ ८४९–६५) थः हे अन वंगु खँ अन क्वाथय् तयातःगु ल्वहँपतिं सी दु । भाजुपिं हेमन्त राणा व धनवज्र वज्राचार्यपिसं थःपिनि “टिष्टुङ्ग–चितलाङभेकको ऐतिहासिक सामग्री” सफुती उगु ल्वहँपौ (पौ २२–२४) पिकयादीगु दु ।
न्हापां क्वाथ दय्कासम्बन्धी निगू सिलः संस्कृतं बियाः लिपा नेपालभाषा खँ न्ह्यथनातःगु २३ झ्वः दुगु थुगु ल्वहँपति थुकिया नां ‘कुशपोक्वाठ’ बियातःगु दु । अभिलेखया लिउने ‘कुशपोदेश’ खँग्वः नं छ्यलातःगु दु । कुचुबुया हे स्वच्छन्दभैरव स्थानया छगू अभिलेखय् ‘कुचपं’ च्वयातःगु दु । राणा–वज्राचार्यं थ्व गांया नां ‘कुपु’ धकाः बियातःगु दु । (२०२९ः३०–३१) । कुशपो खँग्वः आः थौंकन्हय् कुचुबु जूवंगु दु । भाजु शान्तलाल नेवाः नन्दसुवाःजुं चित्लाङया नेवा गांया नां ब्यूबले थुकियात ‘कुचपदे’ धयादीगु दु । (१११२ ः ११) राणा व वज्राचार्यजुपिसं पिकयादीगु २५गू लिखतपत्रमध्ये ने॰सं॰ ८४२ व ८७१ स न्ह्यथनातःगु ‘कोसबु’ धैगु थाय् थ्वहे कोशपो÷कुचुबु जुइफु । (२०२६ ः ४२ व ५८) भाजु दिनेशराज पन्तजुं ३१गू अप्रकाशित लिखतपत्र (ने॰सं॰ ८१४–८७३) चित्लाङय् खंकादीगु गुगुं इलय् पिदन धाःसा (वय्कलं ल्ह्यय्मखं) चित्लाङया आपालं खँ सीके–थ्वीके फै । (२०५० ः ग)
थ्व क्वाथ ल्ह्वनेज्या जुजु विष्णु मल्लया अमात्य यल दत्तल्हायचो तओदुछें जखांपछेया लक्ष्मीधर भारो चितायाक जुयाः याःगु खः । क्वाथ दय्कुगु लसताय् जुजुं प्रजातय्त दँहदारित धैगु सुविधा ब्यूगु खः । थुकिं छु थुइकी ध्वामथूनि । थ्व क्वाथ दँय्दसं ल्ह्वनेत चित्लाङवासी व अनया परमान (पःमां)यात भाला बियातःगु दु । थुकी मल्लकालया स्थानीय प्रशासक स्थानदार (थानेदार), दुवार (द्वारे)पिनि नां नं न्ह्यथनातःगु दु । थ्व अभिलेखय् छगू महत्वपूर्ण खँ छता नं दु –
“पुनर्भाषा थ्व संवत्सरलोहो सेनकाले तओबाहारस श्री ३ करूणामययाके सिजलपत्रस चोस्यं तया दु, इति भाषां ।”
थ्व खं सीदत यल तःबहालया करूणामयथाय् मल्लकालया गुलिखे ल्वहँपौया नकल सिजःपौ तयातःगु दु ।
‘कुशपोक्वाठ’ न्हापायागु स्यनाः विष्णुमल्लं ल्ह्वंगु खँ वःगुलिं थ्व क्वाथ न्हापा गबले दय्कल जुइ धैगु न्ह्यसः दं वइ । थुकिया संकेत थौंकन्हय्तकं चित्लाङय् मोहनिबलय् मूगामय् प्वःतय्सं नाय्खिं च्वय्कः वइबले धाइगु खँपुं बियाच्वंगु दु — “हे प्रजा भाजुपिं मय्जुपिं झी नेवाः जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लजु, विष्णु मल्ल ठाकुलजुया आज्ञा थें थौंया दिनस विजय न्याय्का हताल ल्वाः वनेयात दुमस्या छम्ह मदुमस्या भोछि थःथःगु शस्त्र–अस्त्र ज्वनाव याकन पिहाबिज्याये मालखे ।” (नन्दसुवा, १११२ः२०२१)
थन विष्णु मल्लया नां कयातःगु दु, तर वयास्वया न्हापां सिद्धिनरसिंह मल्ल (७३९–७८१) या नां न्ह्यथनातःगु दु । चालंखुन्हु थ्व क्वाथयात तुलजा भवानी तलेजु मन्दिर भाःपाः पुजा याइगु थ्व परम्परा सम्भवतः यलया न्हापांम्ह शक्तिशाली जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं थ्व क्वाथ दय्काः शुरू याःगु सम्भावना दु ।
थ्व जुल न्हापायागु खँ । आः थौंकन्हय्या उगु क्वाथया अवस्था सीके नु । ज्ञानमाला भजन खलः, स्वयम्भूं ने॰सं॰ १११६ तछला ज्यापुन्हिखुन्हु उकथं २०५३ जेठ १९ गते चित्लाङय् चैत्यपूजाया निम्तिं खलःछिं वंबले अन्वेषकपिंकथं भाजुपिं देवीचन्द्र श्रेष्ठ व काशीनाथ तमोटयात नं नापं दुथ्याकुगु खः । अबले जिपिं अन थ्यंबले ल्वहँपौ मदु, पुजारी विष्णुलाल श्रेष्ठ (६९ दँ) या छेँय् यंकातःगु दु हँ । वय्कः यल झतापोलया कर्माचार्य पुर्खाया सन्तान खः । न्हापा खरपौ दुगुली आः उगु क्वाथछेँयात गाविसं टीनपौ छायाब्युगु दु । २०३६ पाखेतक अन बाहां तयाः मोहनी पूजा याइगु खः । अन तरवार, तुपःया नाल, ढाल आदि खुल्ला अथें हे तयातःगु दु । डांडाया क्वसं मौली गाः व सिँ दु । (तमोट १११६ ः ३) थ्व क्वाथं प्यखेरिखें स्वय्ज्यू । सिमा पीमाःगु आः छमा जक दु । न्हापा अन प्यखेरिखें पःखाः नं दुगु थें च्वं । क्वाथया लुखा क्वसं छगः ग्वःलाःगु ल्वहं दु । उकियात मलः ल्वहं धाइ । मोहनी ताकाय् व ल्वहं ल्ह्वनाः चिलंया ल्याय्म्हत ल्वाइगुलिं उकियात ल्वापुखिचा ल्वहं नं धाइ । उकियात थीमज्यू धैगु नं धापू दु ।
चिलंया च्वय् न्ह्यथना विवरणं सी दु — मध्यकालय् थ्व थाय् तस्सकं महत्वं जाःगु थाय् खः । मोहनिबले थन जुइगु सांस्कृतिक ज्याखँया विस्तृत अध्ययन याय्बह जू । न्हापाया थ्व गौरवशाली परम्परायात हाकनं थकाय्त मकवानपुर जिल्लां व चिलं गाविसं हे नं विशेष महत्व बीमाःगु अनुभव जू । उगु थासय् ख्वातुक सीमा पियाः, पःखाः ग्वयाः मध्यकालीन स्वरूप बीफःसा थ्व थाय् पर्यटनया ल्याखं नं महत्वपूर्ण जुइ । थुकिया महत्व मथुयाः वनाः थथे नं जूगु दु — पुरातत्व विभागया स्मारक अध्ययन टोली २०५१ शुरूइ चित्लाङय् वंबले थ्व क्वाथय् हे मथ्यंगु खँ अबलेया अनया प्रतिवेदन लेखपाखें सीदुगु दु । (दर्नाल २०५१)

लिधँसा
तमोट, काशीनाथ नेसं १११६
‘मकवानपुरया चित्लाङ वना खँ’, देशय्मरू झ्याः, ३ः१९(तछला २८ विहीवार), पौ ३ ।
दर्नाल, प्रकाश विसं २०५१
‘चित्लाङ भेकका स्मारकहरू’, नेपाल, २४ः६(ग्रीष्म), पृ॰ २५–२८ ।
नन्दसुवाः, शान्तलाल नेवाः नेसं १११२
चित्लाङया नेवाः जाति व नेवातय् ल्याः २०४७ । चित्लाङ ः च्वमि थः हे ।
पन्त, दिनेशराज विसं २०५०
‘चितलाङको ऐतिहासिक महत्व’, गोरखापत्र, पुस १० शनिवार, पृष्ठ य ।
राणा, हेमन्त व धनवज्र वज्राचार्य विं २०२९
टिष्टुङ–चितलाङ भेकको ऐतिहासिक सामग्री । कीर्तिपुर ः नेपाल र एशियाली अध्ययन संस्थान ।

तँसापौ
चित्लाङया ‘कुशपोक्वाठ’ या अभिलेख

१. श्रीलोकनाथाय नमः ।। श्रीमान् श्रीलोकनाथोसौ करुणामयमूर्त्तिमान् । नृपं
२. श्रीविष्णुमल्लं तं पायान्मित्यं प्रजाप्रियं । वाणेष्विभेऽब्दे सति फाल्गुणे सिते, शंभो –
३. स्तिथौ सौम्यदिने समग्रकं ।। श्रीविष्णुमल्लस्य नृपस्य चाज्ञया दुर्ग्ग नवीनं प्रच–
४. कार सुन्दरं ।। लक्ष्मीधरोऽमात्यवरो नृपप्रियो देवार्च्चको विप्रहितज्ञ एव सः ।
५. लोकोपकः रैकमतिर्यशोऽयतो, दयालुशीलः प्रभुभक्तितत्परः ।। ।।
६. श्रेयोऽस्तु ।। अतः परं नेपालभाषा ।। संवत् ८५५ फाल्गुणमासे शुकलपक्षे अष्ट–
७. म्यां तिथौ रोहिणीनक्षत्रे विप्कम्भयोगे बुधवासरे थ्वकुन्हु श्री ३ करुणाम–
८. यस कृपान, श्रीमाणिग्लाधिपति श्री २ जयविष्णुमल्ल प्रभु थाकुलस आज्ञान
९. परमानं, दतन्हायचो तओदुछे जखांपुछेया लक्ष्मीधर भारोसन चिंता
१०. यास्यं कुशपोक्वाठ जीर्ण्ण जुयाव स्यङस, न्हुल याङ थ्व क्वाठ दयका जुरो ।। थ्व
११. क्वाठस श्रीश्रीजयविष्णुमल्ल प्रभु थाकुल विज्याङाव, थ्व कुशपोक्वाठया रा–
१२. गा ग्रामस दको प्रजापनिस्त ल्हादस्यं चोङ दंहदारित, अंतरस दंहदारि–
१३. त थ्यातकं तओगुलिस, श्रीश्रीजयविष्णुमल्ल प्रभु थाकुलसन, दंहदारि
१४. त मथ्याचकं प्रसन्न जुया जुरो ।। थ्व दंहदारित मथ्याचकं गोम्हसेन जुर सा
१५. सेनकं संकाले पंच महापातक राक जुरो । थ्व देशनओ परमान–
१६. पनिसेन वर्षप्रति थ्व क्वाठ सेङ ल्होनेमाल । मल्होङकाले पंच म–
१७. हापातक राक जुरो ।। ।। जुयार न्हुग्वाहार चिकिति भारो चै–
१८. त्यलङदेशया स्थानदार, थंथुछे शुरंकीवंश अनुराजजु, हा–
१९. कुदेवजु, तोयु तोरख्वारजु, क्वथुछे दातिम्हजु, थंथुछे भागिरा–
२०. मजु थ्वते दुवार पंचसमूहनं सेवा याङा जुरो ।। पुनर्ब्भाषा
२१. थ्व संवत्सरलोहो सेनकाले तओबाहारस श्री ३ करुणामय–
२२. सके सिजलपत्रस चोस्यं तया दु, उति भाषां ।। ।। शुभमस्तु ।।
२३. कुशपदेसया ॰॰॰ ॰॰॰ ॰॰॰ किसिसिंजु ।।

(साभार ः टिष्टुङ्ग–चित्लाङ्ग भेकको ऐतिहासिक सामग्री, २०२९, पृ॰ २२–२४)

साभार — चन्द्रागिरि (समसामयिक मुना १), नेसं १११७ कछलाथ्व १ (ई॰ १९९६ नवेम्वर १२), पृ॰ २४–२८ ।

--

--