नेवाः सरोकार — छुं टिपोट
१. म्हिग
नेवाः समुदाय छु खः ?, सु खः धैगु खँय् मनूत अलमलय् जुयाच्वंगु दु । थुकियात ऐतिहासिक विकासक्रमय् वालाः सीके, थ्वीकेबहः जू । नेपालमण्डलय्, खास यानाः स्वनिगलय् मनू पुचः, उत्तर व दक्षिणं बाय् हिलाः ईपू द्वःछिदँ (सहस्राब्दी)निसें च्वंवःगु खने दु । थुपिं थवंथवय् घुलमिल जुयाः नेपालमण्डलय् छगू न्हूगु मंकाः संस्कृति ब्वलन । थ्व असमान जाति पुचःपाखें छधी जुयाः ब्वलंगु संस्कृति खः । नेपालमण्डलवासी थ्व पुचःयात दक्वसिबय् न्हापां लिच्छवि जुजु वसन्तदेवया खुगू शदिया ई॰ ५१२ या अभिलेखय् स्वनिगलं दक्षिण तिस्तुङ विषय (जिल्ला)या वासिन्दातय्त सम्बोधन याय्गु झ्वलय् “स्वस्ति नैपालैभ्यः” धकाः छ्यःगु खः । नैपाल धाःगु नेपाल खँग्वःया विशेषण खः, गुकिया अर्थ नेपालवासी खः । थ्व नैपालयात झिंन्हय्गू शदी नेवाल÷नेवार रुपय् खनेदत, थौंकन्हय् नेवाः धाय्गु यात । थुगु इलय् तक नैपाल (नेवाः) दुने सापु (गोपाल), मेय्पु (महिषपाल), किरात, देव (लिच्छवि), वर्मा, गुप्त, सेन आदि जाति घुलमिल जुइधुंकल । लिपालिपा थुकी मेमेगु जाति स्वाःवल । मल्लकालय् थुकिया संस्कृति उत्कर्षय् थ्यन, नेपालमण्डल (वर्तमान ३ नं प्रदेश) भौगोलिक, सांस्कृतिक रुपं छधी छपं जुल । मूल नेवाःसमुदाय वाहेक नेपालमण्डलय् संजप्रजा (तामाङ), खसप्रजा (खस–आर्य) व ममेगु जाति थःगु ब्यागलं पहिचान कायम यानाः नेवाःत नापं न्ह्यज्यानाच्वन ।
भारत व चीन (सँदेय्) दथुइ लाःगुलिं थन नेवाः सभ्यता विशेषरुपं ब्वलन । भारतय् इलय्ब्यलय् विदेशीतय् ततधंगु हताः जुसेंलि अनया बौद्धिकवर्गया नेपाल आश्रयस्थल जुल, सँदेशय् वनीपिं भारतीय पण्डिततय् थ्व विश्राम एवं साधनास्थल जुल । थन सँदेय्नाप बनेज्या ब्वलन, गुकिं थन सांस्कृतिक वस्तुया वृद्धि जुल, नापं मेखे तन्त्र–वाङ्मयया विकास जुल ।
पृथ्वीनारायण शाहं गोरखाराज्य विस्तार यानाः, नेपालमण्डल व पूर्वी सेनराज्य त्याकुसेंलि उकिया राजधानी नेपालमण्डलया राजधानी यँ (काठमाडौं) यात कायम यात । शाह जुजुपिसं थःगु विस्तारित राज्यया नां गोरखा नालाकाल, तर राजधानीया कारणं व जःलाखःला देशय् नेपाल अप्पो लोकंह्वाःगुलिं इमिसं न्हूगु राज्यया नां ‘नेपाल’ धकाः हे ताय्का च्वन । सँदेश नाप जूगु प्रतापसिंह शाहया नेपालभाषां जूगु नेसं ८९५ या सन्धिपत्रय् “गोर्खा नेपाल राज्य” धयातःगु दु । पृथ्वीनारायण शाहं त्रिशूली, तादी दरवारय् ब्यूगु थःगु मृत्यु अवस्थाया वक्तव्यय् गोरखा राज्यया सन्दर्भय् “तिनै सहर नेपालको नेवारहरुको नाच झिकाई हेर्या पनि हुन्छ, ईनमा ता दियाको पनि आफ्नै देसमा रहंन्छ” धाःगु दु ।
न्हूगु गोरखाराज्यय् गुलिखे राज्य सञ्चालनया ज्यासः मल्लकालया हे न्ह्याकाहल । उकी इटाचपलि, धंसार, टक्सार, छेभडेल आदि अड्डा राणाकालतक हे यथावत न्ह्याकाहल । थुकिं नेवाःतय् जागिर छुं भचा ल्यनाच्वन । बुँ नापजाँचया खँय् ला ज्यापु दंगोलतय् एकलौटी अधिकार शाह–राणा सरकारी ज्यासलय् कायम जुयावं च्वन ।
गुलिखे नेवाःतय् सांस्कृतिक ज्याखँय् शाह जुजुपिसं ब्वति कयानं वन । नेवाःतय् देवदेवी खस–आर्यतय् नं जुल । तर भाषा, लिपिया खँय् विस्तारं खस–आर्य भाय् व देवनागरीं थाय् काकां वन । मल्लकालया नेवाःसमाजया पुरोहित, प्रशासनय् ज्या याइपिं, शिल्पी (कःमि), ज्यापु (कृषक), व ज्यामि (मजदुर) पुचःयात शाह राणा शासनय् प्यंगू वर्ण धाँचाय् हिलाः नेवाःतय् ब्यागलं ऐन दय्काः शासन याय्गु यात । थुकिं नेवाःतय् दुने चरम वर्ण व जाति भेदया पुसा पिल, थजात क्वजातया भावनात्मक ल्वापुया पुसा तयाबिल, अले थःथः ल्वाना जुल ।
नेवाःतय् कला विश्वय् नां जाः, उकथं नेवाःत कलाप्रेमी खनेदु । तर छु इपिं धात्थें कलाप्रेमी खः ला ? पुलांपिं नेवाःतय्के मूर्ति छुं जुयाः स्यन धाःसा उकियात पूजा याय्बह मजू ताय्काः ध्याकुनय् तइतइ । पौभाः, विलंपौ चित्र सी मन्त कि हिलाछ्वइ, पुलांगुया महत्व मदयावनी । थुकथं स्वय्बले नेवाःत धर्मप्रेमी खः कलाप्रेमी मजुला थें च्वं । थौं नेपालया कलाकृति विदेशय् छ्वइगुया कारण नेवाःतय् थ्व पुलांगुप्रति अनास्थां यानाः नं खः । पुलांपिं मनूतय् छगू बांमलाःगु प्रवृत्ति हस्तलिखित ग्रन्थयात अंश भाग थलेगु नं खः । छगू सफूयात थथे अंश इनेगु याःगुलिं व सफू थिथि संग्रहालयय् अंश अंश लुयावः, अप्पोला सफू हे पूवंक दइमखु ।
२. थौं
थौं नेवाःत स्वनिगलय् अप्पो मात्राय्, प्रदेश (३ नेपालमण्डल)य् आदिभूमिकथं, नेपाल अधिराज्यय् विस्तारित रुपं व हलिं न्यंक न्यनाच्वंगु दु । इपिं थाय्अनुसार एकलभाषी, द्विभाषी, विस्मृतभाषी रुपं ल्यनाच्वंगु दु । अथे जूगुलिं इमित छगू हे मिखां स्वय्मज्यू । इमित स्वथी पुचलय् ब्वथले फु –
१. नेपालमण्डल (प्रदेश ३) वासी मूलनेवाः — थुमिसं सकतां ज्याखँ नेपालभाषां याय्गु कुतः याय्माः । थनया नेवाःत एकलभाषी खः, तर स्वनिगः पिनेयापिं द्विभाषी हिलावनाच्वंगु दु ।
२. नेपालदेश न्यंपिं विस्तारित नेवाः — थुमिसं मातृभाषा (नेपालभाषा) नापं स्थानीय व सरकारी कामकाजया (खस–आर्य) भाषां नं ज्याखँ न्ह्याकेमाःगु अवस्था दु । थुपिं अप्पो मात्राय् द्विभाषी, छुं भचा जक एकलभाषी व विस्मृतभाषी खः ।
३. हलिं न्यंपिं प्रवासी नेवाः — थुमिसं फुफुपिसं नेपालभाषां नापं स्थानीय व अन्तर्राष्ट्रिय भाषा (अंग्रेजी) छ्यलेफु । प्रवासी नेवालं नेपाःया प्रतिनिधित्व याइ । इमि ज्याखं देय्या नां जाइ वा बदनाम जुइ । इमिसं थ्व खँय् च्यूता तय्माः । वंगु २०१८ मार्चया छगू सप्ताहान्तय् अष्ट्रेलियाया रकडेलया बाइसेन्टेनियल पार्कय् नेपालीतय्सं फोहर याःगुलिं अनया मेयरं दुःख ताय्कुगु खँय् प्रवासी नेवाःतय्सं पाठ सय्केमाः ।
थौंया नेवाःतय्सं थःगु स्थितिया स्पष्ट मूल्याङ्कन याय्माः । इपिं नेपाल अधिराज्यन्यंक दुगुलिं देय्न्यंकया नेवाःतय्त छगू हे दृष्टिं स्वइ । तर आः स्पष्ट जुइमाल — नेवाःत नेपालमण्डलया आदिवासी खः, न्हापा ताय्कुथें स्वनिगःया जक मखु । नेपालमण्डलं पिने देशय् दुने न्यनावंपिं विस्तारित (डायस्पोरा) नेवाः खः । थ्व खँय् नेवाःत स्पष्ट जुइमाः व उकथं हे नेवाः देय् दबू आदिं नीति निर्माण याय्माः ।
नेवाःतय्सं नेपालसंवत्या, राष्ट्रिय मान्यताया खँय् पुनर्विचार याय्माःगु अवस्था वःगु दु । इमिसं नेपालभाषा मंकाः खलः समेतं आन्दोलन पञ्चायतकालभरि यात । लोकतन्त्रकालय् नेपालसंवत्या प्रवर्तक शङ्खधरयात सरकारं राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात । गणतन्त्रकालय् सरकारी मान्यता दत धाल, तर व्यवहारय् मवः । थथे छाय् जूगु वाः चाय्के माल ।
संसारय्, छुं अरव देशय् त्वःता, सौर संवत् (तारीख, गते) सरकारी ज्याखँय् छ्यली । संयुक्त राष्ट्रसंघ, इन्टर्नेट जगत्, नेपालया जःलाखःला देशं संसारय् दक्वसिवय् वैज्ञानिक संवत् “कमन एरा” (सामान्य संवत्÷ईशवी संवत्) छ्यलाच्वंगु दु । सरकारं न्हियान्हिथंया ज्याखँय् चान्द्र संवत् (तिथि) छ्यले फैगु स्थिति मदु । थुकी तिथि तुत, बढ व अधिक क्षय जुइगुलिं एकरुप मजू । उकिं प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरं नेपालय् १७१७ वर्षनिसें छ्यलावयाच्वंगु चान्द्र (तिथि) पद्धतिया पलिसा ई॰ १९०३ (विसं १९६० वैशाख १) निसें सौर (गते) पद्धति लागु यात । उकिया लागि गोरखा सरकारं छ्यलावयाच्वंगु विक्रम संवत् ल्यल । व आःतक छ्यलावयाच्वंगु दु । वैज्ञानिकताया दृष्टिं थ्व संवतय् नं छुं समस्या दुगुलिं इतिहास–शिरोमणि बाबुराम आचार्यं “नेपालमा राष्ट्रिय मितिपत्रको खाँचो” धैगु च्वसु हे च्वयाः विक्रमसंवतय् सौरमान महिना अनिश्चित जूगु व थुकी “विदेशीपनया गन्ध” दुगुलिं ई॰ १९६५ (विसं २०२२) निसें अपो वैज्ञानिक संवत् “कमन एरा” छ्यलेगु शुरु यात । लुमंकेबह जू थ्व हे दँ (विसं २०२२÷२३ आर्थिक वर्ष) निसें नेपाल सरकारं न्हापा छ्यलावयाच्वंगु माना–पाथी, पाउ–सेर, इञ्च–फीट नाप प्रणालीयात थासय् मेट्रिक पद्धति लागू यात ।
नेवाःतय्सं नेपालसंवत्या चान्द्रमान तिथि सरकारया न्हियान्हिथं ज्याखँय् छ्यलेमाः धैगु माग यानाच्वंगु खःसा व आः संभव मदु । मनूतय् मनय् नेपालसंवत् तिथिजक, विक्रमसंवत् गतेजक थ्वीकीगु संवत् खः धकाः मखुगु धारणा लानाच्वंगु दु । वास्तवय् नेपालय् प्रचलित शक, विक्रम, नेपाल, लक्ष्मण संवत् सौर (गते) चान्द्र (तिथि) निथिकं छ्यले ज्यू । नेपालसंवत्या गते व विक्रमसंवत्या गते वहे खः । आः नेवाःतय्सं धाय्माल सरकारया ज्याखँय् नेपालसंवत् गते छ्य, सांस्कृतिक ज्यापौ तिथि छ्य अथवा सरकारया ज्याखँय् “कमन एरा” छ्य, सांस्कृतिक ज्याखँय् तिथि छ्य । नेपालसंवत् नेपालया सांस्कृतिक राष्ट्रिय संवत् जक जुइफु ।
नेवाःतय्सं नेपालभाषा ब्वलंकेगु खँय् पलाः न्ह्याकेमाःगु दु । आः याकनं हे थ्व प्रादेशिक भाषा जुइ । थुकिया लागिं माःगु गुहालि प्यखेरं जुइमाः । उकिया लागिं पाठ्य ज्वलं, जनशक्ति तयार याय्माः । नेपालभाषाया विकासय् गुहालि याय्त नियमित प्रकाशन जुइमाः, दातापिसं मू क्वकाय्गु अनुदान ( subsidy) बीमाः । नेपालभाषाय् स्वयंशिक्षा ( self-taught) सफू, द्विभाषिक कोशया ल्हाःसफू, सचित्र सरल मचा सफू, आदि प्रशस्त पिदनेमाः ।
नेवाःतय् संस्कृति तःधं, बांलाः धकाः थःथम्हं मख्ख जुयाच्वने मज्यू । थुकियात राष्ट्रिय स्तरय् च्वछाय्त छु गथे सुधार याय्माः, समयानुकुल दय्केबह जू व नं विचाः याय्माः । आः राष्ट्रिय, प्रादेशिक धेँधेँबःलाकय् न्ह्योने वने फय्केमाः । ब्वय्बहःगु संस्कृतियात ल्ययाः उकियात विशेष विकास याय्माः ।
नेपालभाषा द्वःछि दँनिसें लेख्य परम्परा दुगु भाषा खः । थुकिया विकास ई हिलाकथं जुयावनाच्वंगु दु । थुकिया विकास–क्रम थःगु हे पहलं जूगु दु । थुकी नकतिनि ब्वलंगु भाषायात थें थथे जुइमाः, अथे जुइमाः धकाः निर्देशन याय्गु ल्वइमखु । नेपालभाषाया ह्रस्वात्मक स्वभाव अनुरुप च्वय्माः । संस्कृत परम्परास्वयां पाःगु नेपालभाषाय् आ, ए, ओ, सःग्वः (वर्ण) नं ह्रस्व जुइ, उकिं ए, ओ यात य, व यानाः च्वय्गु अज्ञात सहमति नेपालभाषा च्वज्याय् जुयाच्वंगु दु । आ — यात धाःसा दीर्घ क्यनेत विसर्ग ( ः ) तय्गु चलन दु । गुलिखे नेपालभाषा ह्यमि व च्वमितय् विचारय् नेपालभाषाय् गथे च्वइ अथे हे मेमेगु भाषां नं च्वय्माः धैगु धारणा दु, उकिं नेवाः खँग्वःयात खस–आर्य भाषाय् नं विसर्ग तयाः हे (नेवाः) च्वय्माः, अंग्रेजी भाषाय् नं Newah च्वय्माः धकाः ताय्की, तर इमिगु भाषाय् आ (अया दीर्घ, long a) स्वयं हे दीर्घ खः, इमिसं अतिरिक्त दीर्घ–चिं ( ः ) यात बोझ ताय्की
३. कन्हय्
नेवाःतय्सं आः वइगु इलय् नेवाःतय् प्यखेरं विकास याय्त छु छु ज्या याय्बह जू विचाः याय्माः । उखेपाखे पलाः न्ह्याकेत मूल, विस्तारित, प्रवासी नेवाःतय् दथुइ सुचं कालबिल यानाः उगु आजु पूवंकेगु कुतः याय्माः । छुं छगू लक्ष्य प्राप्तिया लागिं प्यखेरं गुहालि चूलाय्माः ।
नेवाःतय् शैक्षिक अवस्था आः छु गथे दु दुवालाः उकिया विस्तार याय्गु लँपु मालेमाः । नेवाः शिक्षा प्राथमिक, माध्यमिक, उच्च स्तरय् छु गथे दु समीक्षा याय्बह जू । नेवाः अनौपचारिक शिक्षाया नं उतिकं आवश्यक जुयाच्वंगु दु । नेवाः उच्च शिक्षा भाषा–साहित्यय् सीमित मयासे नेवाः अध्ययन संस्थानय् थकाये हथाये जुइधुंकल । मैथिली भाषीतय्सं जनक विश्वविद्यालय तकं मान्यता काय्धुंकल ।
नेवाः लिपिं युनिकोडय् मान्यता काय्धुंकल । आः थ्व इन्टर्नेट माध्यमय् दय्वं नेपाललिपिं डिजिटल वेबसाइट, थासा न्हिपौ पिकाय्बह जू । लिपि–पौ जूगुलिं थुकी नेपालभाषाय् सीमित जुइमज्यू । उकियात देय् व हलिं न्यंकेत व तःभाषाया पौ जुइमाः । थुकि थिथि खँ पिथनेमाः — पुलांगु अभिलेख, सफू, मेमेगु ज्वलं नेपाललिपिं पिथनेबह जू । खस–आर्यभाषाया नांजाःगु सफू मुनामदन आदि नेपाललिपिं याकनं पिकाय्बह जू । थुकिं नेपाललिपिया विस्तार जुइ ।
नेवाःतय् ज्याखँ प्रायः त्वाः, नगरकेन्द्रित खनेदु । आः न्हूगु संरचनाकथं अन्तर नगरपालिका, गाउँपालिकाय् विस्तार याय्माः । नेवाः देय् दबू नं आः राष्ट्रिय प्रशासनिक संगठनकथं संघ, प्रदेश, जिल्ला, स्थानीय तह (न॰पा॰, गा॰पा॰, वडा) कथं संगठित जुइमाः । आः स्वनिगलय् सीमित गतिविधि प्रदेशस्तरय् न्यंकेमाः, अनंलि अन्तर प्रदेश व राष्ट्रिय स्तरय् च्वन्ह्याकेमाः ।
तःहा लँय् बसय् मे हाय्केगु व सँकिपा क्यनेगु चलन दु । व थौंकन्हय् नेपाली वा हिन्दीया न्यंकेगु, क्यनेगु यानाच्वंगु दु । बसय् सकतां जाति–समुदायया मनूत दइ । आः थौंया गणतन्त्र नेपालय् मनोरञ्जनय् नं समावेशिता दय्माःगु अनुभव जूगु दु । थुकिया लागिं यातायात संगठनयात गैह्र नेपाली÷हिन्दी मे÷सँकिपा तःहालँय् न्यंकेत÷क्यनेत गैह्र खस–आर्य मनोरञ्जन संघ संस्थां थःगु भाषाया मे÷सँकिपा उपहार बीबह जू । व तःहालँय् बसय् घन्के जुल धाःसा नेपाल आः धात्थें समावेशी जुल खनि धकाः अनुभूति जुइ ।
(थ्व च्वसु वर्ल्ड नेवाः अर्गनाइजेशनं हलिं नेवाःन्हि मार्चया अंतिम शनिवार (३१ मार्च २०१८) शनिवार नेपालय् नेपाः ब्यांक्वेटय् हंबले न्ह्यथंगु खः ।)
