पुरातत्वं प्रताप मल्लयात रानीपुखुली ल्हाकल

नेसं ११३५ बछलाथ्व ७ उकथं ई॰सं॰ २०१५ अप्रिल २५, शनिवाः गोरखा केन्द्र विन्दु जुयाः देशय् वःगु तःभुखाचं नेपाःया आपालं सम्पदास्थल पाःताः जुइक दुन । भुखाचं क्षतिग्रस्त आपालं सम्पदास्थलमध्ये मध्यकालीन जुजु प्रताप मल्लं (ई॰ सं॰ १६४१–७४) रानीपुखूया दथुइ लाक्क दय्कुगु थौंकन्हय् बालगोपालेश्वरया नामं प्रसिद्ध देगः नं दुन ।
उगु देगः ई॰सं॰ १६६९ फेब्रुअरी (ने॰सं॰ ७८९ माघ शुक्ल १३)खुन्हु पुखू म्हुइगु शुरु याःगु न्यादँ लिपा यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया समुपस्थिती प्रतिष्ठा याःगु खः । देगः प्रतिष्ठा याःगु च्याला लिपा ई॰सं॰ १६७० स स्थापना याःगु ल्वहंपती उगु क्षेत्र ‘श्रीश्रीश्री परमेश्वर–परमेश्वरी ब्रह्मभूमि’ धयातःगु दु । उगु देगलय् नेपाली कलाया न्हूगु आविष्कार लक्ष्मी व पार्वतीया अर्धाङ्ग स्वरुपया हरिशंकरी (झंकेश्वरी) मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
प्रताप मल्लं दय्कुगु हरिशंकरी देगः स्थापना जूगु ५२ दँय् यँय् वःम्ह इटालीयन पादरी इप्पोलिटो डेसिडेरीं ई॰सं॰ १७२१ य् उकियात खनाः थुकथं बयान यात — भव्य स्वाहाने च्वय् छगः तग्वःगु थां (ए टल कोलम) पुखूया दथुइ दु । ई॰सं॰ १८४५ फेब्रुअरी पुखू पलिस्था याःगु १७६ दँय् प्रुसियाया राजकुमार वाल्डमर वःगु इलय् वया नापं वःम्ह चित्रकारं ला भोताहिति लागां खनेदुगु रानीपुखूया भूदृश्ययात चित्रया रुप बिउगु खः, गुकी हरिशंकरी देगः शिखर (ग्रन्थकूट) शैली दय्कुगु स्पष्ट खनेदु । ई॰सं॰ १८५० य् उगु देगः ब्रिटिश रेजिडेन्सी सर्जन ओल्डफिल्ड वःगु इलय् खंगु खः, गुकियात दछि लिपा प्राइममिनिष्टर जंगबहादुरं जीर्ण जुल, घाँय्, झाः बुया वल धकाः थुंके बियाः गुम्बज शैली दय्कल । पुलांगु शिखर शैलीया देगः अतिकं हे सुरम्य वस्तु (भेरी पिक्चरस्कु अब्जेक्ट) स्यंकाः कुरुप (अग्ली) देगः दय्कुगु धासें ओल्डफिल्डं तस्सकं नुगलय् स्याकल । (स्केचेज फ्रम निपाल, भाग १, ई॰सं॰ १८८०, पृ॰ १११) जंगबहादुरया गुम्बज मन्दिर ८३ वर्ष लिपा ई॰ १९३४ या महाभूकम्पं दुन, व ई॰सं॰ १९३६ पाखे जुद्ध शमशेरं मेगु शैलीया गुम्बज देगः दय्कल, गुगु ई॰सं॰ २०१५ या भूकम्पं भत्के जुल व आः दय्केगु झ्वलय् दु ।

पुलांगु सम्पदा रानीपुखूयात आधुनिक सिमेन्टेड पुखू दय्केत स्वःगु इलय् जनविरोधया सः थ्वयाः आन्दोलन जूगुलिं थगुनेया मन्त्रिपरिषदं सम्बन्धित निकाय पुरातत्व विभाग, प्राधिकरण व महानगरपालिकायात सुझावया रुपय् कार्यादेश बिल —
‘रानीपुखूयात प्रताप मल्लकालीन शैली, स्वरुप व निर्माण सामग्री प्रयोग यानाः पुनःनिर्माण याय्गु सम्बन्धय् अध्ययन’ यानाः प्रतिवेदन पेश याय्गु ।
थ्व कार्यादेशयात ११ म्ह दुजः दुथ्याःगु विज्ञ समितिं २८ डिसेम्बरय् गठन यानाः मुँज्या च्वंगु इलय् पुरातत्व विभागया प्रमुख पुरातत्व अधिकृत रामबहादुर कुँवर व डिभिजनल इन्जिनियर सम्पत घिमिरें तप्यंक हे अस्वीकार यात । इमिगु तर्क दु — छपाः चित्रया भरय् ‘प्रताप मल्लकालीन शैली स्वरुप’या देगः दने फइमखु ।’ संयोजक विष्णु कार्कीं, पुरातत्व विभागया पूर्व महानिर्देशकं कार्यादेशकथं दय्के फइगु खः वा मखु धकाः स्ववाः तक खोज, उत्खनन याकल । अथे याये फइगु व याय्माःगु सुझाव सहित विज्ञ समितिं २१ जनवरी, २०१८ य् महानगरपालिकायात प्रतिवेदन लःल्हात । पुरातत्वया स्वम्ह प्रतिनिधि कुँवर, घिमिरे व स्ट्रक्चरल इन्जिनियर पुरुषोत्तम डंगोलं उकी ल्हाःचिं मतः । इमिसं मौखिक रुपं जक पुखू निर्माण प्रक्रिया माने याइगु तर देगःया शैली माने मयाइगु जुल अले व हे कथं ज्या याना वयाच्वंगु दु । थुकी सर्वोच्च अदालतं ‘मौलिक स्वरुप मस्यनीकथं दय्केत’ धयातःगुयात इमिसं जुद्ध शमशेरया गुम्बज शैली खः धइगु अर्थ छ्याःगु व उकिं उत्साहित जूगु खनेदु । मन्त्रिपरिषदं थें ‘प्रताप मल्लकालीन शैली व स्वरुप’ धकाः धयामबिल । पुरातत्वया जागिरे पुरातत्व अधिकृतत सम्पदाया हिला वंगु स्वरुप नं पुरातात्विक हे जुइ धइगु सैद्धान्तिक खँ न्ह्यःने हयाच्वंगु दु । इमित प्रताप मल्लकालीन शिखर शैलीया देगःया चित्र प्राप्त जूगु खँय् छुं मतलब मदु ।
प्रताप मल्लया हरिशंकरी÷बालगोपालेश्वर (राणाकालय् गौरीशंकर धाइगु) देगः स्वंगू शैलीया दुगु खनेदत — शिखर (ग्रन्थकूट), गुम्बज १, गुम्बज २ । मल्लकालीन देगःया पौ (प्यागोडा) व स्तूप (चैत्य) शैली नेपाःया राष्ट्रिय शैलीया रुपय् स्वीकार्य दु । स्वंगूगु शिखर शैली मल्लकालय् लोकंह्वाः । स्वयं प्रताप मल्लं स्वयम्भूइ प्रतापपुर, अनन्तपुर दय्काः उगु क्षेत्रया सौन्दर्य अप्वय्का बिउगु दु । उगु देगः नं भुखाचय् दुना वंगुली पुरातत्व विभागं हे दय्काः उद्घाटन याय्गु तयारी यानाच्वंगु दु ।
प्रताप मल्लया प्रिय शिखर वास्तु शैलीयात जंगबहादुरं ई॰सं॰ १८५१ स गुम्बज शैलीं विस्थापित यात, ई॰सं॰ १९३६ य् हाकनं जुद्ध शमशेरं मेगु गुम्बज शैलीं प्रताप मल्लयात ल्वःमंकाबिल । आः प्रताप मल्लया शैली व स्वरुपय् देगः दनेगु सुवर्ण अवसर वयाच्वंगु इलय् नं मसिउ छु स्वार्थं खः प्रताप मल्लया आत्मायात रानीपुखूया दथुइ पुरातत्व विभागं जुद्ध शमशेरया शैलीया देगः क्वय् ल्हाकेत्यंगु दु । जुद्धया गुम्बज शैलीयात किपा प्राप्त जूगु लिधँसाय् यलय् भाइदेगः व ख्वपय् फसिदेगःयात पुलांगु मौलिक स्वरुपय् निर्माण याःगु खँ थन लुमंकेबहजू । स्वनिगःया सभ्यतायात किपातय् कीत पोख्तम्ह कलाकार हरिप्रसाद शर्मां शिखर शैली देगः सहितया रानीपुखूया परिदृश्ययात किया बिउगुलिं नं जुद्ध शमशेरया गुम्बज शैली देगः रानीपुखुली धस्वात धाःसा व न्याल्लुसे च्वनी । (कान्तिपुर — कोसेली, २७ जनवरी, २०१८)
रानीपुखू दय्केगु भाला सेनायात बीगु धइगु खँ न्यने दु । थ्व मेगु हाकनं भूल जुइत्यंगु दु ।
वास्तवय् गुगुं नं सम्पदा दक्ष दँकःमि, सिँकःमिपाखें वास्तुकलाविद्या नक्सांकन, निर्देशन व स्थानीय सम्पदाय् संलग्न व्यक्तिया निगरानी जुइमाःगु खः । थ्व गुगुं ज्याकुथिं ठेक्का बियाः वा राजनीतिक जनप्रतिनिधिपाखें विज्ञ व सल्लाहकारया झ्वःछुकाः दय्केगु मखु । नेपालय् वास्तुकलाय् पौ (पलि) व स्तूप शैलीया लेखोट दु तर पुखूया वास्तु प्रविधियात कयाः च्वयातःगु मदु, उकिं थ्वबारे सम्पदास्थलया हे क्वथ्यंक व्यावहारिक अध्ययन यानाः सम्बन्धित दक्ष व्यक्तिपाखें विकास याय्माः । सम्पदा निर्माण याय्गु ज्या लिबातं छुं जुइमखु, सही विस्तृत विवरण तयार यानाः जक ज्या न्ह्याकेमाः, हचुवाया भरय् यात धाःसा व ज्या फिसलय् लः तय्गु थें जक जुइ । रानीपुखुली लः थाकातय्गु उपाय चुनौतिपूर्ण जू, छाय्धाःसां व महानगरपालिकां फोहरा व सिमेन्टया पःखाः दय्कुबले क्षत–विक्षत जुइधुंकुगु दु । मल्लकालीन पुखू निर्माण प्रविधिबारे व्यापक अध्ययन आवश्यक जू, लिबातं छुं जुइमखु दुरुस्त जुइमाः ।
रानीपुखूया दथुइ देगःया रुपय् प्रताप मल्लया शिखर देगःया पलिसा जुद्ध शमशेरया गुम्बज देगः धस्वाकल धाःसा रत्नपार्क क्षेत्रय् वनीपिं सम्पदाप्रेमीतय्त मानसिक ‘टर्चर’ जुइ । उकियात पनेत सम्पदाप्रेमीपिं आः हे न्ह्यचिलेगु खः ला कि ?

साभारः नेपालभाषा टाइम्स, नेसं ११३८ दिल्लागा ६ शुक्रवार (ई॰ २०१८ अगस्त ३) । सामान्य सुधार यानाः थन न्ह्यथनागु ।