बोधगयाया बुद्धपादुका पौभाः

परिचय — नेवाःतय् उकी नं खासयानाः बौद्ध नेवाःतय् छुं तःधंगु धर्म यातधाःसा, ज्याजंक्व आदि संस्कार यातधाःसा उकिया छुं लुमंतिकथं पौभाः च्वकातय्गु चलन दु । उकिया विषय प्रायः बुद्ध, धर्म संघ– त्रिरत्न व चैत्य निर्माणसम्बन्धी जुइ । यलय् पञ्चदानखुन्हु ब्वइगु छगू पौभाः धाःसा ब्यागलं विषययागु दु । उकी बुद्धया पादुका दथुइ तःधंका च्वयातःगु दु । व पादुका नं विशेष महत्व दुगु खः — भारतया विहार प्रान्तया काशीदेश बोधगयाय् दुगु शाक्यमुनि बुद्धया चरण युगल (निपाः पालिका) थाना हःगु । पादुका जकया पौभाः दयकेगु उलि ल्वइगु मताया उकिया च्वय् सुपाँचय् च्वनाः कलाशादेवी, पुष्पादेवीपिसं लःधाः हाय्का, स्वां वागाय्काच्वंगु दु, किंकिनी जातयुक्त इलां प्यनातःगु दु । क्वय् पालिकाया क्वसं पूजा ज्वलं, जव खव निखे ब्रह्मा–महेश व विष्णु–इन्द्रया किपाः च्वयातःगु दु । दक्वसिबय् क्वय् जवय् खुम्ह मिजंत व खवय् खुम्ह मिसातेसं भक्तिभाव क्यनातःगु दु । दथुइ पूजाज्वलं च्वसं झिंछझ्वः अभिलेख कियातःगु दु । थ्व पौभाः यल, हःखात्वाःया चाद्वं बाकुननिया भाजुधन शाक्यं नेसं ९३५ (ई॰ १८१५)य् दय्काः दँय्दसं ब्वय्त गुथि समेत तयातःगुलिं आःतक व न्ह्यानावयाच्वंगु खः ।

प्राप्ति — थ्व विशेष पौभाःया जानकारी दक्वसिबय् न्हापां पादुकाया किपाव्लक सहित भाजु मनवज्र वज्राचार्य (ई॰ १९३१–२०००) थःगु सफू मध्यकालीन कला (१९७१)स बियादीगु खः । (शाक्य १९७८ः२९४) थ्वयां लिउ भाजु हेमराज शाक्यं (१९२६–) दाता भाजुधनया सन्तान हर्षदेव आजुया सुचंकथं अनया छय् भीमबहादुर शाक्यया सौजन्यं छगू पुस्तिका हे पिकयादिल — थ्व चरण पादुका थ्वया छपाः पौभाः (नेसं १११७÷ई॰ १९९७) (च्वमिया छत्वाःचा खँ–पाखें) थुगु सफूचाया बः कयाः मय्जु मञ्जुतारा शाक्यं नेसं ११२१÷ई॰ २००१ स नेपालभाषा स्नातकोत्तरय् अमृतानन्द वन्द्यबारे मालेज्या याःगु झ्वलय् अप्पो खँ सीकल । दानपतिं देछाःगु बुँया लिखत समेत पिकाल । थुलि जुयाः नं पौभाःबारे बांलाक ब्वँज्या याय्त साधन मगानि । थ्व हे झ्वलय् नेसं ११३०÷ई॰ २०१० या यल पञ्चदान खुन्हु दाताया सन्तान लीलाधर शाक्यया गुथि पाः इलय् अगस्त १७ स थन न्ह्यथना किपा मय्जु डीना बांगदेलं (१९६३–२०१७) हयाब्युसेंलि आः उगु पौभाःया अभिलेख, चित्रांश बांलाक ब्वने स्वये फैगु अवस्था जुल ।

अभिलेख — थुगु बुद्धपादुका (४०×६०इञ्च÷१५२॰४०×१०१॰६०सेमि)स क्वसं ११ झ्वः दुगु अभिलेख (५×८इञ्च÷१२॰७०×२०॰३२सेमि) च्वयातःगु दु । उकी न्हापां स्वंगूत्या सिलः संस्कृतं व अनंलि उकिया नेपालभाषा बीधुंकाः पुनः भाषा (हाकनं मेगु व्यवस्था) धकाः उगु पौभाः दँय्दसं ब्वय्त गुथि व्यवस्था याःगु विवरण दु । अन्त्यय् दाताया दानवाक्यय् इहलोक (थ्व लोक)य् धन, आरोग्य आदि सप्तवृद्धि जुइमा व परलोकय् निर्वाणपद लाय्मा धकाः कामना यानाः थ्व गुथी लोभ याइम्हेसित पञ्चमहापातक लाय्मा धकाः ख्याच्व नं बियातःग दु ।
संस्कृत सिलकय् बोधगयाया बोधिवृक्ष क्वय् च्वनाः बुद्धं मारजित् (मारयात त्याकुम्ह) जूगु, उम्ह बोधिप्राप्त याःम्हेसिया पलेस्वाँ स्वरुपया निपा पाली शरणय् वःगु, पण्डित अमृतानन्दया अनुयायी भाजुधन पाटलीपुत्र वनाः अन गंगाय् (नेसं ९३५या) पोहेलाथ्व अष्टमीखुन्हु बोधिचित्त (बुद्ध)यात मांअबुया नामय् पिण्डपात्र देछाःगु व लिपा उगु हे दँय् द्वापरयुग शुरु जूगु न्हिं (अक्षय तृतीयां) थुगु बुद्धपादुकाया प्रतिमा थानाकाःगु खँ च्वयातःगु दु । थ्व हे खँ नेपालभाषा खण्डय् दु, तर पं॰ अमृतानन्दया उल्लेख मदु, मां (ज्ञानलक्ष्मी) व अबु (सप्तमुनी नायक) नां न्ह्यथनाः इमि नामय् थ्व पौभाः काय् भाजुधनं दय्कुगु खँ दु । नेपालभाषाय् यल पञ्चदानखुन्हु दँय्दसं पञ्जाष्टमी गुथियात दान याःगु गुलिंक्वया स्वपीत्या बुँया आयस्तां चाःछि दशपारमिता प्रमुख भिक्षुसंघ (शाक्य, वज्राचार्य)पिंत दान बीमाःगु व्यवस्था यानातःगु दु ।

तीर्थयात्रा — अभिलेखं सीमदुगु खँ पौभाः चित्रं (३५॰५×४९॰५ इञ्च÷९०॰१७×१२५॰७सेमि) अप्पो खँ स्पष्ट यानाब्यूगु दु । अभिलेखय् पोहेलां भाजुधन वनाः पिण्डदान यानाः लिहाँ वःगु (‘लिहायाओ’) खँ दु । अनंलि प्यलाति लिपा भाजुधनया तःधंगु परिवार पं॰ अमृतानन्द वन्द्यया यात्रा–पथ प्रदर्शकत्वय् बोधगया तीर्थयात्राय् वंगु सीदु । पौभालय् इमि नां समेत च्वया किपा कियातःगु दु । पौभाःया क्वय् जवय् दक्वसिबय् न्ह्योने “श्रीअमृतानन्द पण्डित”, अनं लिउ भाजुधन, भास्करमुनि, शुभाकरमुनि, नहाजु व धनमुनि दु । अमृतानन्दं ल्हातय् ज्वनातःगु सफुती “ॐ नमो बुधायः (नमो ध)र्मायः नमो संघायः” च्वयातःगु दु । उखे खवय् मिसातय् झ्वः दु — मयजुधं, अमितलक्ष्मी, हँसलक्ष्मी, थकुंमति, राजलक्ष्मी व पूर्णलक्ष्मी ।

यलया बौद्धतय् बोधगयाय् तीर्थयात्रा वनेगु धगु मुस्माँतय् मक्का–मदिना वने थें खः । लुमंकेबहजु बोधगयाया देगःया अनुकृति नेसं ७२१ स हे यल उकुबहाः त्वालय् च्वंम्ह अभयराजं महाबुद्ध देगः दय्कुगु दु । उकिं प्यसः दँ न्ह्योनिसें बोधगया तीर्थयात्रा वनेगु परम्परा जुयाच्वंगु दु । निसः दँ न्ह्यो अमृतानन्द–भाजुधनपिं सपरिवार अन तीर्थयात्रा नेसं ९१५स वंगु स्वाभाविक खनेदु ।

अमृतानन्द — न्ह्यथना पौभालया अभिलेखय् “श्रीपण्डितागितानैदानुगो भाजुधनो” (श्री अमृतानन्दया लिउजुइम्ह भाजुधन) धयातःगु दु । क्वय् किपाय् “श्रीअमृतानन्द पण्डित” च्वयाः मिजंझ्वलय् दक्वसिबय् न्ह्योने तयातःगु दु । थुकिं थ्व पौभाः दय्केज्याय् अमृतानन्द वन्द्य (तत्कालीन खय्भासं बाँडा धाइगु) गुलि महत्वपूर्ण जू धकाः सीदु । अभिलेखया मस्यौदा हे वय्कलं याःगु सीदु । अमृतानन्द(नेसं ८९४–९५४÷ई॰ १७७४–१८३४) तीर्थयात्राया ‘गाइड’ याःबले वय्कः ४१ दँ दय्धुंकल । पासा भाजुधनं वय्कःयात बोधगयाय् यंकुगु खः । गुरु, पुरोहित, पण्डितपिंत सर्वसाधारण यजमान परिवारं थःगु खर्चय् तीर्थयात्राय् यंकेगु नेपाली परम्परा दु ।

न्ह्यथना पौभालय् बुद्धपादुका (३०॰५×३०॰५ इञ्च÷७७॰४७×७७॰४७सेमि) वर्गाकारय् विशेषरुपं तःपाय्क च्वयातःगु कारण शायद मूल अनुरुपया नापय् न्ह्यथनातःगु सीदु । हाकनं थ्व थुगु तीर्थयात्राया विशिष्ट उपलब्धि जूगुलिं नं तस्सकं महत्व ब्यूगु सीदु । अनुश्रुतिकथं अमृतानन्दपिं बोधगयाय् वंबले अन थुगु चरण÷पादुकायात “ये विष्णु का पादुका हे” धकाः सुचं खायातःगु खनाः पण्डित अमृतानन्द तस्सकं तं चायाः अनया पण्डातनापं वादविवाद जुल । अमृतानन्दं पादुकाया लक्षण क्यनाः बौद्ध महायानसूत्र अर्थविनयसूत्रकथं थ्व बुद्धया पादुका खः, विष्णुपादुका मखु धकाः स्पष्ट यानाबिल । अन काशीया पण्डातय् दथुइ हल्लाखल्ला जुल । आखिरय् इमिसं बुद्धं बोधि प्राप्त याःगु थासय् बुद्धपादुका दइगु स्वाभाविक ताय्काः सुचं हिलाबिल –”ये बुद्ध शाक्यमुनि का पादुका हे” (शाक्य, १९९७ः५) अमृतानन्दं व्याख्या यात –

स्वस्तिक चिह्न बुद्धया जव पाली दइ, ब्रह्माया शीरय्, महेश्वरया त्यपुचा (नाभिमण्डल)क्वसं, विष्णुया नुगःपाचय् दइ । (शाक्य,१९९७ः५ । शाक्य १९७८ः२९५ स श्रीवत्स चिह्न धयातःगु दु ।) थ्व हे कारणं पौभालय् क्वय् जवय् ब्रह्मा व महेश्वरया खवय् विष्णु व इन्द्रया किपा च्वयातःगु दु ।
अमृतानन्दं बोधगयाया चरणयुगल (निपा पालि) बुद्धपादुका खः धकाः सिद्ध याःगुया चर्चा कमलप्रकाश मल्ल (१९८०÷२०१५ः१३०), हरिहरराज–इन्दु जोशी (२००३ः४२)पिसं नं याःगु दु ।

पञ्जाष्टमी गुथि — थुगु पौभाःया अभिलेखय् स्पष्ट च्वयातःगु दु — “श्रीपंजाष्टमिकुन्हु वर्षप्रति थ्व प्रतिमा ब्वनाओ श्रीदशपारमिता प्रमुख ॰॰॰ भिक्षुसंघयात गुलिंक्व क्षेत्र रोवल्या ३× थ्वया वलमानन चाक्व दान बियमाल जुलो” ।

अभिलेखय् धयातःकथं दँय्दसं गुंलाथ्व अष्टमी–यल पञ्चदानखुन्हु ब्वःगु पौभाः सप्तमुनि — भाजुधन शाक्यया सन्तानपिनि दथुइ पाःलाःया छिंदी सार्वजनिक रुपं ब्वज्या जुइ । वय्कःपिनि गुथि व्यवस्थाकथं पारिवारिक ज्याखँय् थःगु ननिया चीभाःया बुसाधंखुन्हु गुंलाथ्व पारु व पञ्चरक्षा पाठ पुन्हिखुन्हु याइबले नं थुगु पौभाः ब्वइ । (शाक्य २००१ः२४) थुगु पौभाः पाःलाकं ब्वःमी दछियंक गुथि थकालिथाय् सुरक्षाया लागिं तय्गु चलन दु । पाःलाः गुथ्याः यल, हःखा, चाद्वं त्वालं पिने च्वं वंसा नं च्वंवंथाय् पौभाः बियाछ्वइ मखु, अन हे कुलछेँय् वयाः गुथिपाः न्याय्केमाः । (ऐजनः२५)
अभिलेखय् यल पञ्जाष्टमीखुन्हु दशपारमिता प्रमुख भिक्षुसंघयात दान बीमाः धयातःकथं शाक्य–वज्राचार्यपिंत पञ्चदान बीगु खः । उगु दान भाजु हेमराज शाक्यजुं नं फयादीगु खः । (शाक्य,१९९७ः४)

अभिलेखय् पञ्जाष्टमी गुथियात भाजुधनं गुलिंक्वया स्वपित्या बुँ दत्त तःगु उल्लेख दु । दाताया सन्तानपिसं कं कथं व थाय् यँ कोटेश्वरय् मनोहरा खुसि सत्तिक लाः । (ऐजन ः९०) वय्कःपिंपाखें प्राप्त बुँया घरायसी क्रयपत्र (आलेखन व व्याख्या, पौ ८९–९०, फ्याक्सिमिलि, पौ ९२) व सरकारी लालमोहर (आलेखन, पौ ९१, फ्याक्सिमिलि, ९३) मय्जु मञ्जुतारा शाक्यं(ज॰ १९५२) पिकयादीगु दु । (शाक्य ः २००)

अभिलेखय् भाजुधनया अबु सप्तमुनियात ‘नायक’ धयातःगु दु । अनुसन्धानया झ्वलय् मञ्जुतारां सीकुगु ल्याखं सप्तमुनि भाजुधन ल्हासा साहु खः । (शाक्य २००१ः२४) उकथं सप्तमुनियात थन ‘नायक’ धयातःगु वय्कः ल्हासाय् नेवाः पुचःया अबले प्रचलित नाइके जूगु थें खनेदु । नेपालभाषाया क्रयपत्रय् वय्कःयात शाक्यवंश धयातःगु दुसा पर्वत्या भाषा लालमोहरय् सप्तमुनि बाडा धयातःगु दु । हतखा चाकल बाकूति ननि येतागृह (हःखा चाकल बाकू ननि दक्षिणपाखे येँ÷लालमोहरय् मंग्लटोल हषी वाकुट ननि)स च्वंम्ह सप्तमुनिं गाडबहाल चाकलं यन्तागृह (गाःबहाल खुल्ला लँय उत्तरपाखेया छेँ च्वंम्ह श्रीकण्ठानन्द राजोपाध्याययाके १४० तका पुलाः नेसं ९१४ पोहेला थ्व ३ (ई॰ १७९४ जनवरी १० बुधवार)स न्हय्पी बुँ न्याःगु खः । थ्व घरायसी नेपालभाषां च्वःगु क्रयपत्रय् “थ्वतेया मोहोरछाप दयकं कायमाल जुरो । दस्तुर ग्राहकयाक्यं जुरो” (थुकिया लालमोहर दय्काः काय्माःगु जुल । दस्तुर न्ह्याइम्हेसिनं पुलेमाःगु जुल) धयातःगु जुल । उकथं उबलेया जुजु रणबहादुर शाहया सरकारय् वनाः सप्तमुनिं प्रति रोपनी ४ आना (छसुका) ल्याखं ७ रोपनीया जःछिपाः नितका ‘बकसावनि’दस्तुर पुलाः नेसं १८५० फागुन सुदि २ रोज (२ ?) (ई॰ १७९४ मार्च ९ शुक्रवार)स लालमोहर कयातःगु जुल । सप्तमुनि शाक्यवंश नायकं न्यानातःगु ७पी बुँमध्ये ३पीत्या बुँ भाजुधनं पञ्जाष्टी गुथियात दान ब्यूगु खः ।

लितँसा
बुद्धपादुका पौभाःया अभिलेख

? ॐ नमो रत्नत्रयाय ।।
बुद्धो बुद्धगया बोधिवृक्षस्थो मारजिद् बभौ ।।
तत् पादपद्मयुगलमाश्रये बोधि(२)प्राप्तये ।।

श्रीपण्डितामितानंदानुगो भाजुधना(गमत्) पातलीपुत्र ।।
गंगाया स्नात्वा (नेपाल) (३)क मिते वर्षे पौषसैतप्टमीतिथौ ।।
ददौ बोधिजिन(प्राप्त) पिण्डपात्रं (स्वयम्भूक) ।।
पित्रो नाम्ना भाजुधनो व्यरचित् प्र(४)तिमाम् इती ।।
(मिति) वर्षे शुभोदय द्वापराख्ययुगोदय ।।
श्रेयोस्तु संवत् ९(३५) पौषशुक्ल अष्टमीकुह्नु श्री(५)बुद्धगयास भाजुधननं पितरलोकया नामनं पिण्डपात्र छायाओ यथाविधि श्रीशाक्यसिंह भगवानस पूजा(६) याङलि थ्वनलि लिहाओयाओ ।। सएवं संवतसरस वैशाखशुक्ल ३ अक्षयतृतीयाकुह्नु थ्व बुद्धगयास बि(७)ज्या श्रीशाक्यसिंहया पादुका थाङा हयाओ दिवंगत पिता सप्तमुनि नायक माता ज्ञानलक्ष्मी निह्मसया (८) नामनं थ्व पादुका प्रतिमा पुत्र भाजुधनन दयका जुलो ।। पुनभाषा ।। श्रीपंजाष्टमीकुह्नु वर्ष प्र(९)ति थ्व प्रतिमा बोयाओ(श्रीदश)पारमिता प्रमुख भिक्षुसंघयात गुलिंक्व क्षेत्र रोव त्या ३ह थ्वया(१०) वलसाननं चाक्व पंज्रादान बियमाल जुलो ।। थ्वतेया पुण्यन संसार उद्धार जुयमा ।। दानपतिया इ(११)हलोकस सप्तवृद्धि परलोकस निर्वाणपद लायमा ।। लोभानि पापानि यातसा पंचमहापातक ।। शुभम् ।।

लिधँसा
वज्राचार्य, मनवज्र, ई॰ १९७१ । मध्यकालीन कला । काठमाडौं ः ? विसं २०२८)
शाक्य, मञ्जुतारा, ई॰ २००२ । अमृतानन्द वन्द्य — व्यक्ति व कृति । नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, पाटन संयुक्त क्याम्पस, त्रि॰वि॰स नेपालभाषा स्नातकोत्तरया आंशिक पत्र परिपूर्ति हेतु न्ह्यथंगु अनुसन्धान–प्रबन्ध, नेसं ११२२ बछला ।
शाक्य, मञ्जुतारा, ई॰ २०१६ । अमृतानन्द वन्द्य । यल ः नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, नेसं ११३६ ।
शाक्य, हेमराज, ई॰ १९७८ । श्री स्वयम्भू महाचैत्य । यँ ः स्वयम्भू विकास मण्डल, नेसं १०९८ ।
शाक्य, हेमराज, ई॰ १९९७ । शान्ति नायक भगवान बुद्धया श्री चरण पादुका थ्वया छपाः पौभाः(संक्षिप्त विवरण) । यँ ः रञ्जना वज्राचार्य, नसं १११७ गुंला ।

Joshi, Harihar Raj and Indu, 2003. Pandit Amritananda Shakya(Bandya): The Redactor of Buddha canit, of Asvaghosha, Kathmandu : The Nepal Studies : Past and Present.

Malla, Kamal P., 2015. From Literature to culture : Selected Writings on Nepalese Studies, 1980–2010. Kathmandu : Himal Books.(Reprint from : Amritananda’s Grammar AD 1831, Nepalese Linguistics, №1/Nov. 1980)