रानीपुखूया म्हुज्या, नीस्वना व पलिस्था

इतिहासकार दिल्लीरमण रेग्मीजुं ई॰१९६५–६६ ९ने॰सं॰१०८५–८६० स अंग्रेजीभासं मध्यकालीन नेपाल नांया इतिहास सफू प्यब्वय् पिकयादिल — ब्व १–२ पाठ्य, ब्व ३–४ अभिलेख ज्वलं । ब्व ३ स वय्कलं ऐतिहासिक घटनावली ९लितँसा ३० सफू च्यागू ९ए — एच० पिकयादीगु दु । उगु इलय् ऐतिहाससक घटनावली सफूयात थ्यासफूु धाइगु खः — अंग्रेजी व नेपाली भाषाय् । उकी च्वयातःगु गुलिखे खँ नेपालभाषा मथुयाः इतिहासकारपिसं ज्या काय्मफुगु जुयाच्वन । उकिं थन न्ह्यथने त्यनागु थ्यासफूया छगू घटनाया प्रसंग न्यय्दँ दय्धुंकाः नं सुनानं चर्चा मयाःगु जुयाच्वन । व थथे खः —

सं ७८४ वैशाख व १२ प्र १३ थ्वकुन्हु जमरख्वातस पुषुरि घात कया ।।
सं ७८७ पौ व ४ पुखुरि सोङा, दथुस देवरं सं ७८९ माघ
शु १० मृ आ दिवा पुषुरि प्रतिष्ठा अग्निस्थापन, थ्वन पेन्हुरिव
दथुस चोङ देवरया अग्निहोत्रया प्रतिष्ठा, थ्वकुन्हु यरया
श्रीनिवास मल्ल बिज्याक, यलया खपोया पूजावारि सकल्यं
बोङ, माघ कृष्ण पंचमि बुधवार पूर्णा, दां याङा ओसत
जु १२०० सल म्हं १०८ मेस म्हं १०८ सा म्ह १०८ चोलस म्हं
१०८ फसि म्हं १०८
(D.R. Ragmi — Medieval Nepal, III, 1966, : 102)

थौंकन्हय्या भासं हिला —
नेपालसंवत् ७८४ बछलागा १२ पर १३ थ्वखुन्हु जमलख्वातय् पुखू म्हुज्या ९सूत्रपाटन ॰ का प्यनेज्या० जुल ।
नेपालसंवत् ७८७ पोहेलागा ४ स पुखू नीस्वनेज्या जुल, दथुइ देगः ने॰सं॰७८९ सिलाथ्व १० पलिस्था याय्त अग्नि स्थापन ९यज्ञकुण्ड दय्केज्या० जुल । थ्वयां पेन्हु दुखुन्हु ९ने॰सं॰७८९ सिलाथ्व १३० दथुइ च्वंगु देगःया अग्निहोत्रया पलिस्था जुल । थ्वखुन्हु यलया जुजु श्रीनिवास मल्ल विज्यात । यलया, ख्वपया पुजारी सकलें बोनातःगु जुल, सिलागा ५ बुधवार पूर्णाहुति ९साङ्गे० यात ९अबले जुजु प्रताप मल्लं० दान याःगु थथे जुल —
वसः १२०० जु ९जोर०, सल १०८ म्ह, मेय् १०८ म्ह, सा १०८ म्ह, च्वलय् १०८ म्ह, फै १०८ म्ह ।
थन घटना पाठ प्रसंग थुइकाः शुद्ध यानागु दु । रेग्मीजुया पाठ गनं गनं दसरा–मसरा जुयाच्वंगु दु । मूल सफू गन दु मस्यू ।

२॰ प्रसंग व्याख्या
आःतक रानीपुखू ने॰सं॰७८९÷ई॰१६६९ स दय्कुगु धकाः ताय्काच्वंगु खः । थन व जःछिपाः न्यादँ न्ह्योहे म्हूगु खनेदत । रानीपुखू दय्कुगुबारे च्वयातःगु छगू ग्रन्थ हे दु, व राष्ट्रिय कला–सङ्ग्रहालय, ख्वपय् शो–केसय् ब्वयातःगु दु । उगु सफू राष्ट्रिय अभिलेखालयं यंकातःगु खः । तीर्थजात्रा नां बियातःगु उगु ग्रन्थ ७२ पौ दुगु, २०॰८ङ्क८॰७ सेन्टिमिटर नापया माइक्रोपिल्म नेपाल–जर्मनी हस्तलिखितग्रन्थ संरक्षण परियोजनां ई॰१९७६ अगस्त २२ स जी १÷२ स तीर्थनामस्तुति नामं यानातःगु दु । थुगु ग्रन्थ डा॰महेशराज पन्तं प्रताप मल्लको तीर्थजात्रा नामं पिकयादीगु दु ।
९पूर्णिमा १३७ ९२०६९ पौष० ः १–८६०

थन वःगु जमरख्वात नां जमल थाय् धाःगु खः । जमल लिच्छवि वस्ती जमयम्बीया ब्वलंगु रूप खः । जमल ज्यलाः जन जुल व जन–बहाद्यो आदि छ्यलाच्वंगु दु । ख्वात÷ख्वाः चि न्वःगु बाझ बुँयात धाइगु खः । चित्तधर हृदयजुं बरोबर धयादीगु खँ जित लुमं । वय्कलं ससुख्वातय् वय्कःपिनि बुँ दु धाइगु । ख्वात खँग्वः संस्कृत ुऊषरुया पर्यायकथं खुसःदँ न्ह्योहे छ्यलातःगु दु । संस्कृत–नेपालभाषा अमरकोशय् ९३॰३॰५७॰२० य्
अमरकोश १ ९ने॰सं॰५०१० — ख्वटभु
३ ९ने॰सं॰५५०० — ख्वटंभू
३ क ९ने॰सं॰६३७० — ख्वातभु
७ ९ने॰सं॰८०३० — ख्वातभुं
(www.newari.net)

थ्व ताडपत्र लिखतय् नं छ्यलातःगु दु ।
(A Dictionary of Classical Newari, 2000 ; 81)

तीर्थजात्रा ९पौ ४३, झ्वः १–३० ग्रन्थय् थथे च्वयातल —
गङ्गासमुद्र आदिन नानातीर्थया जल कायकल छोयाओ ९२०
महाराजाधिराज नेपालेश्वर राजराजेन्द्र श्रीश्रीजय चक्रवर्तेन्द्र
मल्लदेवस नामन दयकागुल थ्व ९३० पुषुलिस तया ।।

रानीपुखू ९न्हूपुखू नं धाइ० जुजु प्रताप मल्लया काय् चक्रवर्तीन्द्र मल्ल मदयाः वया शोकय् दय्कुगु धाय्गु चलन दु । अथे मखु खनि । थ्व उम्ह राजाचा ९राजकुमार० या नामं धाःसा दय्कुगु खः, ने॰सं॰७८४ स । थुकिया कारण धाःसा मस्यूनि । छता खँ उगु दँय् पोहेलागा अमाइ सोमवारया प्रताप मल्लं चक्रवर्तीन्द्र मल्लया तुलादान याःगु दु । ९गौतमवज्र वज्राचार्य — हनूमानढोका राजदरवार, २०३३ः२१८ — ९० प्यला लिपा छु कारणं खः मस्यू रानीपुखू म्हुल । रानीपुखू नां नं गबलेनिसें छ्यल मस्यु, शुरुइ नां मदु ।
रानीपुखूया दथुइ च्वंगु देगः पलिस्था याःबले यलया जुजु श्रीनिवास मल्ल वःगु जुयाच्वन । पलिस्था जूगु न्हि ने॰सं॰७८९ सिल्लाथ्व १३ तीर्थजात्राय् नं बियातःगु दु, यज्ञ धाःसा प्यन्हु न्ह्यः निसें जुयाः न्हय्न्हु ९च्यान्हु रु० लिपातक सिल्लागा पञ्चमीतक जुयाः तिनि क्वचाल । अबले जुजु प्रताप मल्लं वसः, सल, मेय्, सा, च्वलय् व फै १०८÷१०८ म्हमसि दानयाःगु जुयाच्वन । रानीपुखू यँया विशिष्ट थाय् खः ।

(थ्व लेख ुुजमलख्वातय् दय्कुगु रानीपुखूया ऐतिहासिक घटनाय् छपुलुुु नामं सामयिक पत्रिका नेपाःसंस्कृति ९दँ ३ ÷४ ल्या ३÷नेसं ११३७ थिंला १५÷विसं २०७३ मंसिर २७÷१३ दिसेम्वर २०१६, पौ ५ — ६० स पिदंगु दु ।

न्ह्यथना घटनावलीया चर्चा दिल्लीरमण रेग्मीया मध्यकालीन नेपाल भाग २ ई॰ १९६६, पृ॰ ८८३ स यानातःगु जुयाच्वन । च्वमि )