Sosyal Hizmet Bölümü Nedir? Ne İş Yapar?
Sosyal hizmet nedir? Sosyal hizmet bölümü okunur mu, mezun olanlar ne iş yapar? Zor bir bölüm müdür? İsmi de kendisi de pek çok insan için muğlak olan bu meslek, tam olarak ne için vardır?
Öğrenciler için bayram ziyaretlerinin, akraba görüşmelerinin klasik sorularından biridir “Ne okuyorsun?” sorusu ve kimi zaman, bazılarımız için sancılı dakikalar geçirmek anlamına gelebilir bu soruya cevap vermeye çalışmak. Zira iş alanlarının çeşitlenip, uzmanlaşmanın arttığı günümüzde doktorluk veya öğretmenlik gibi herkesçe bilinen bir meslekten değilseniz ne iş yaptığınızı açıklamakta zorlanmanız kuvvetle muhtemel. İşte bugün yine böyle bir alandan konuşacağız: Sosyal hizmet.
Sosyal Hizmet Nedir?
İlginçtir ki ülkemizin en çok ihtiyaç duyduğu mesleklerden biri olmasına rağmen, nispeten yeni bir bölüm olması ve henüz yeterince bilinmemesi nedeniyle sosyal hizmet bölümü pek çok insan için gerçekten de belirsizlikler taşıyor. Bu nedenle de bu konuda konuşmaya mesleğin küresel tanımını paylaşarak başlamak istiyorum.
“Sosyal hizmet ( Social work ); uygulamaya dayalı bir meslek, sosyal değişimi, gelişimi, sosyal uyumu ve insanların güçlenmesini ve özgürleşmesini destekleyen bir akademik disiplindir. Sosyal adalet ilkeleri, insan hakları, kolektif sorumluluk ve farklılıklara saygı sosyal hizmetin merkezinde yer alır. Sosyal hizmet teorileri, sosyal bilimler, beşeri bilimler ve yerel bilgilerle desteklenen sosyal hizmet, yaşam zorluklarını ele almak ve refahı artırmak için insanları ve yapıları birleştirir.” (IASW, 2014)
Bu tanım bize mesleğin doğası ve amacı hakkında pek çok bilgiyi sunuyor aslında: Her şeyden önce sosyal hizmet profesyonel bir yardım mesleğidir.
Bireylere, ailelere, gruplara ve topluluklara güçlenmeleri ve olumlu yönde bir değişim gerçekleştirebilmeleri için destek sunar. Bu noktada sosyal hizmeti herhangi bir hayır kurumunun faaliyetlerinden ayıran şey ise bilimsel bir temele dayalı olarak hareket eden, akademik bir disiplin oluşudur.
Bu tanımdan hareketle sosyal hizmet disiplininin temel olarak üç ayak üzerinde durduğunu söyleyebiliriz. Bunlar mesleğin uygulama, bilgi ve etik boyutlarıdır. Nitekim IASW’ın tanımı bize bu üç ayağın hangi temeller üzerinde yükseldiğini de açıklar.
▸Mesleğin bilgi boyutunu sosyal hizmet teorileri, diğer bilimsel ve yerel bilgiler oluşturur.
▸Etik boyutunun kalbinde sosyal adalet ilkeleri, insan hakları, toplumsal sorumluluk ve farklılıklara saygı gibi kaideler yer alır.
▸Ve nihayet uygulama boyutunda ise insanların iyilik hallerini arttırmayı, güçlenip özgürleşmeleri için onların yanında yürümeyi ve destek sunmayı amaçlayan çalışmalar gerçekleştirilir.
Özetle bilgi temeli sosyal çalışmacılara neyi, nasıl yapacaklarını söylerken, etik temeli mesleğin duygusal ve ahlaki temelini oluşturur, yani neden sorusuna cevap verir. Uygulama ise artık harekete geçilen, aksiyon alınan adımdır. Peki sosyal hizmet uzmanları ya da diğer bir isim ile sosyal çalışmacılar (social workers) bu adımda, uygulamaya geçme noktasında tam olarak ne yaparlar?
Sosyal Hizmet Uzmanları Ne İş Yaparlar?
Kendi adıma çoğu zaman, bana “Ne okuyorsun?” diye sorulduğunda verdiğim cevabın, soruyu soran kişinin zihninde bir şey canlandırmadığını hissediyorum. Hatta kimi zaman insanlar bana “Tamam, ama siz tam olarak ne yapıyorsunuz?” şeklinde yeniden sorma gereği duyuyorlar.
Evet, sosyal hizmet bir yardım mesleği… Peki ama sosyal hizmet bölümünü okuyan biri ne yapar da yardım eder insanlara?
Bu sorunun cevabı sosyal hizmet uzmanının hangi alanda çalışıyor olduğuna bağlı olarak değişiklik gösteriyor aslında. Bu alanlar ise okullardan tutun hastanelere, huzurevlerinden bakımevlerine kadar uzanan geniş bir yelpaze oluşturur. Mesleğin adındaki sosyal kavramının da ortaya koyduğu üzere sosyal hizmet insan odaklı bir meslektir ve dolayısıyla insanın olduğu her yerde sosyal hizmete ihtiyaç duyulur.
Hepimiz yaşamımız boyunca çeşitli noktalarda problemlerle karşılaşırız ve çoğu zaman bunları kendi başımıza veya çevremizdeki insanların desteği ile çözeriz. Ancak bu şekilde baş edebilmek bazen mümkün değildir. Sevdiğimiz birini kaybetmek, kalıcı hasarla sonuçlanan bir kaza geçirmek, bağımlılıkla mücadele etmek, yaşanan ağır bir olayın travmatik etkileriyle yüzleşmek gibi bazı sorunlarla karşılaşabiliriz. Bunlar bizim alışageldiğimiz çözüm yöntemlerini kullanarak çözmekte zorlanabileceğimiz şeylerdir ve bazen bir desteğe ihtiyaç duyarız.
İşte tam olarak bu noktada sosyal hizmet uzmanları, insanlara yaşadıkları sorunlarla mücadele etmelerine yardımcı olmak, güçlenmeleri ve özgürleşmelerini desteklemek üzere mesleki müdahalelerde bulunurlar. Bu müdahale sıkıntılı bir dönemden geçmekte olan bir aileye durum sona erene kadar maddi destek sağlamak olabileceği gibi, şiddete maruz kalan ancak ne yapması gerektiğine dair emin olamayan bir kadına danışmanlık hizmeti sağlamak da olabilir.
Sosyal hizmet müdahaleleri çok çeşitli ve farklı boyutlarda uygulanabilir; bazen doğrudan kişinin kendisi ile çalışmak yeterliyken, bazen ise sorunun çözümü bütün ailenin veya belli bir grubun harekete geçirilmesini gerektirebilir. Dolayısıyla sosyal hizmet uzmanlarının eğitimi de onlara birden fazla alanda yetkinlik ve beceriler kazandırmak üzeredir. Örneğin hem sorun çözme teknikleri, rehberlik ve danışmanlık gibi konularda hem de bireylerin gelişimi, toplumsal yapı, sistemlerin nasıl işlediği gibi noktalarda eğitim alırlar. Böylece sorunları analiz edip, müracaatçıyla birlikte yürümek üzere bir yol haritası çizebilirler.
Kısacası sosyal hizmet uzmanı tanımda da belirtildiği üzere “insanları ve yapıları birleştiren” kişidir. Müracaatçıları karşılaştıkları sorunları çözebilmeleri için gerekli kişiler, kurumlar veya kaynaklar ile buluşturur, rehberlik sağlar ve çözüm yolunda müracaatçıyla birlikte yürür. Yalnızca yol gösterip, insanlara ne yapacaklarını söylemez, sürece dahildir. Ancak müracaatçısının özgür iradesine saygı duyar ve katılımını önemser.
Sosyal Hizmet Uzmanları Kimlerle Çalışırlar?
Sosyal hizmet uzmanının kendisiyle birlikte çalıştığı kişiler müracaatçı olarak isimlendirilir. Müracaatçılar bazen kendileri uzmanın çalıştığı kuruma gelerek başvuruda bulunurlar, bazen ise dışarıdan bir yönlendirme sonucu hizmet almak üzere gelirler.
Yukarıda da sözünü ettiğimiz gibi, sosyal hizmetin odağında insan vardır. Nitekim sosyal hizmetin temel ilkelerinden biri bütün insanların değerli olduğu ve kendi yaşamlarına dair seçim yapma hakkına sahip olduğudur. Bu nedenle de sosyal hizmet uzmanları bir yandan bireylerin haklarını savunup, özgürleşmeleri için çaba gösterirken diğer yandan da onların biricikliğini önemser, kendi yaşamları için karar almalarını desteklerler.
Her ne kadar bütün insanlar dahil olsa da sosyal hizmet uzmanları sıklıkla toplumun diğer kesimlerine göre daha dezavantajlı olan bazı gruplar ile çalışırlar. Bu gruplar ise şu şekilde özetlenebilir;
▸Kadınlar
▸Çocuklar
▸Yaşlılar
▸Fiziksel veya zihinsel bir engeli bulunan insanlar
▸Göçmenler
▸İşsizler
▸Yoksullar
▸Bazı azınlık mensupları
▸Şiddet ve istismar mağdurları
▸Madde bağımlıları
▸Suçlular
▸Ergenler
▸Duygusal veya davranışsal bozukluklara sahip insanlar
Bu noktada, sosyal hizmet uzmanının bir doktor gibi iyileştirme veya bir psikolog gibi terapi yapma iddiası olmadığını hatırlatmak gerekiyor diye düşünüyorum. Bir sosyal hizmet uzmanı, bu konuda ekstra bir eğitim almadığı takdirde, sizi “tedavi” veya “terapi” etmeye çalışmaz. Karşılaştığınız sorunu çözme yolunda size destek olur, süreci planlamanıza ve kaynaklara ulaşmanıza yardımcı olur.
Sosyal hizmet uzmanlarına yönelik yanlış algılardan biri de “çocuğu ailesinden koparmak” için geliyor olduklarıdır. Hiçbir sosyal hizmet uzmanı daha yüksek bir yarar görmediği takdirde bir çocuğu ailesinden ayırmak istemez, öncelikle ailenin korunması ve bozuk olan işlevlerin düzeltilmesi için çalışır. Eğer çocuğa yönelik bir istismar veya ağır bir ihmal durumu varsa veya aile bakabilecek durumda olmadığını belirtti ise çocuğun akraba veya devlet bakımına alınması ya da farklı bir modelden yararlandırılması gündeme getirilir.
Sosyal Hizmet Bölümü Okunur Mu? Zor Bir Bölüm Müdür?
Bu sorunun cevabı, bir bölümü okunmaya değer olarak nitelendirirken hangi kriterler ile baktığınıza göre değişebilir. Daha sonra farklı yazılarda bu konuya yeniden değineceğim için bu kısımda sosyal hizmet mesleğini yalnızca iş bulabilme, çalışma koşulları ve psikolojik etkileri bakımından irdeleyeceğim.
İşe Yerleşebilme
Pek çok insan için atanabilme kaygısının yüksek olduğu düşünülürse, sosyal hizmet bölümü okulu bitirir bitirmez atanma niyetinde olan birisi için en uygun bölüm olmayabilir. Her ne kadar dönem dönem farklı bakanlıklar tarafından sosyal hizmet uzmanı alımları yapılsa da yerleştirmelerin genellikle yüksek puan ile olduğu ve Sağlık Bakanlığı dışındaki bakanlıklar için mülakat şartı olduğu göz önünde tutulmalıdır.
Sosyal hizmet uzmanı alımları başta Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı olmak üzere Adalet Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı tarafından gerçekleştirilir.
▶ Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı isminden de anlaşılacağı üzere sosyal hizmet uzmanlarının yoğun biçimde görev aldıkları bir bakanlıktır. Sosyal hizmet müdürlükleri, sosyal hizmet merkezleri ve daha pek çok farklı kurumda çalışabilirler. Müracaatçı grupları da çalışılan birimlere göre değişiklik göstermektedir.
▶ Adalet Bakanlığı’nda çalışan uzmanlar bakanlık bünyesinde çeşitli mahkemelerde görüş bildirmek veya adalet sistemi içerisinde sosyal hizmet müdahalesine ihtiyaç duyan bireyler için çalışırlar. Genel olarak adli sosyal hizmet, çocuk istismarı, aile içi sorunlar, şiddetle mücadele, çocuk suçluluğu gibi alanların ön plana çıktığı söylenebilir.
▶ Sağlık Bakanlığı tarafından alınan sosyal hizmet uzmanları genellikle hastanelerde, tıbbi sosyal hizmet birimlerinde çalışırlar. Bu birimde hastane içerisinden yönlendirilen müracaatçılar kadar, mahkeme tarafından sağlık takibi yapılması istenen çocukların periyodik takiplerini yapmak, şiddet vb. bildirimlerde müdahalede bulunmak gibi görevleri vardır.
Özel kurumlarda çalışma imkanı ise devlet kurumlarına göre oldukça kısıtlı durumdadır, bazı huzurevleri veya bakımevleri gibi özel kurumlarda çalışabilirler. Aile danışmanlığı üzerine ekstra eğitim alarak bu konuda yetkinliklerini belgeleyen sosyal hizmet uzmanları aile danışmanlığı ofisleri açabilirler.
Türkiye dışında çalışmak isteyen ve yeterli düzeyde İngilizce konuşabilme becerisi olanlar için ise istihdam sorununun bir nebze daha az olduğundan söz edebiliriz. Artan göçler, hızlı toplumsal dönüşümler ve karşı karşıya kalınan modern sorunlar artık sosyal hizmet uzmanlarına olan ihtiyacı görünür kılmıştır. Bu durumun bir yansıması ise pek çok ülkenin nitelikli göçmen alımlarında sosyal hizmet uzmanlarını “ihtiyaç listesi” kapsamında değerlendirmeleri şeklinde görülebilir.
Mesleğin Psikolojik Boyutu
Sosyal hizmet, doğası gereği sürekli sorunlar ile iç içe olan bir meslektir. Bu durum ise bazı olumlu ve olumsuz sonuçları beraberinde getirir. Örneğin başka insanların iyiliği için uğraşmak, sorunlarını çözmelerine yardımcı olmak pek çok insan için hem mesleki hem de duygusal bir tatmin duygusu sağlar. Ancak kimi zaman, pek çok insanın hayatı boyunca muhtemelen asla duymayacağı, yüzleşmek zorunda kalmayacağı ağır olaylar ile karşılaşmak ve çözüm aramak fazlasıyla yorucu bir hale gelir.
Bir başka boyut ise mesleğin sosyal yönüdür. İnsanlar ile çalışan bütün mesleklerde olduğu gibi sosyal hizmet mesleğinde de iletişim ve empati kurabilme gibi beceriler ön plandadır. Bir müracaatçı ile yürütülecek herhangi bir çalışmanın sağlıklı bir şekilde devam ettirilebilmesi için asgari düzeyde de olsa bir güven sağlanması gerekir. Sosyal hizmet uzmanı güven vermeli, samimi olmalı ve müracaatçıya kabullenildiğini hissettirebilmelidir. Sosyal hizmet uzmanları kimi zaman kişisel olarak önyargısının olduğu kişiler ile çalışmak zorunda kalabilir. Bu gibi durumlarda kendi önyargılarını bir kenara bırakıp, karşısındaki insana hak ettiği hizmeti sunmaya çalışması gerekir. Kişinin kendisiyle ve sahip olduğu değer yargıları ile sürekli bir muhasebe halinde kalmasını talep eden bir meslektir.
Diğer bir boyutu ise duygusal yüklerdir. Sosyal hizmet uzmanları kimi zaman müracaatçılar ile çalışırken samimi olduğu kadar, duygusal açıdan yoğun geçen görüşmelere karşı hazırlıklı olmalı, duygularına hakim olabilmeli ve profesyonelliğini koruyabilmelidir. Sosyal hizmet mesleğini icra etmek isteyen birinin fiziksel ve cinsel istismar, tecavüz veya ensest gibi çalışılması oldukça güç konuların varlığına ve bu tarz vakalar ile çalışmanın yıpratıcı olabileceğine dair bir farkındalığının olması gerekir. İncinebilir konumdaki bireylerin iyileşmesini desteklemek için orada bulunan bir profesyonel iken yeni bir travmaya sebep olmamak adına dikkatli olmalıdır.
Sosyal hizmetin ne olduğu, sosyal hizmet uzmanlarının ne iş yaptıkları, ne gibi iş imkanları olduğu, mesleğin amacı, ne gibi gruplarla çalıştığı gibi pek çok konuya değindik. Umarım bu yazı ile birlikte sosyal hizmete dair düşünceleriniz biraz daha netleşmiştir.
