Çocuk Hakları Koruyucusu Ebeveyn Olmanın Yolları
Her ebeveyn için ekonomik, sosyal ve psikolojik koşullar değişkenlik gösterse de kişilerin elinden gelenin en iyisini yapması, bilmiyorsa sorması ve öğrenmesi, öğrendiklerini davranışa aktarması; çocukların haklarını koruyacak yetişkinlerin üstleneceği en önemli rol. Çocuk hakları ile ilgili bilgi sahibi olmak ve çocukları bu doğrultuda yetiştirmek ebeveynlerin sorumluluğu altında. 18 yaşından küçük herkesi çocuk kabul ederek koruyan sözleşmeler yol gösterici olabilir. Hem çocuk hakları sözleşmesinden yola çıkarak bilgilenmek, hem de çocuğun psikolojik sağlığını göz önünde bulundurarak koruyucu birer ebeveyn olmak mümkün.
Çocuk Hakları Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 20 Kasım 1988’de kabul gören bir sözleşmedir. Sözleşme, 18 yaşından küçük herkesi çocuk kabul ederek korumaktadır. 2 Eylül 1990 tarihinde yürürlüğe giren sözleşmeyi 1995’ten sonra Türkiye olarak kabul ederek uygulamaya başladık. Sözleşmenin getirdiği çocuklarla ilgili koruyucu, gelişimlerini destekleyici hukuki yaklaşımlarda ebeveynlere/bakım verenlere düşen sorumluluklara sıkça değinilmiştir. Hem çocuk hakları sözleşmesini dikkate alarak hem çocuğun psikolojik sağlığını gözeterek zarar vermeyerek koruyan, geliştiren ve büyüten ebeveyn nasıl olunur? Çocuk hakları sözleşmesi ve çocuğun psikolojik sağlığını göz önünde bulundurarak koruyucu ebeveyn olmak mümkün.
Çocuk İstismarı Nedir?
Çocuk hakları konusunda koruyucu ebeveynler olmak için çocuk istismarını tanımlamak öncelikli yapmamız gerekendir. Çocukların haklarını korumak demek çocuk istismarına karşı ailesinden, yakın çevresinden veya yabancılardan gelen risklere karşı engelleyici ve koruyucu yaklaşımda bulunmak demektir. Çocuk istismarı denildiğinde akla ilk gelen cinsel istismar olsa da bu istismarının birçok farklı türü bulunmaktadır. Çocuğun beslenme, barınma, güvenlik gibi fiziksel hakları; akranları ile eş gelişim göstermesi için eğitime erişim hakkı; duygusal olarak ihtiyacı olan ilgi ile karşılanması ile psikolojik hakları art arda sıralanabilir. Çocuk Hakları Sözleşmesi istismara karşı engelleyici ve koruyucu yaklaşımla hazırlanmış bir yapıya sahiptir. Sözleşmede istismar durumunda çocuğun haklarının ihlal edilme durumlarından ve sonrasındaki yasal süreçlerden bahsedilmektedir.
Çocuk Hakları Doğrultusunda Ebeveynlik Stilleri
Çocuk hakları göz önünde bulundurularak psikoloji bilimi çerçevesinde tanımlanan 4 ebeveynlik türü yorumlanabilir. Bu dört ebeveynlik stilini iyi bilerek hak ihlaline yol açacak tutumlardan uzak durmak çocuk hakları koruyucusu ebeveyn olmanın püf noktalarındandır.
Demokratik, otoriter, ihmalkar ve izin verici ebeveynlik stilleri arasından çocuk için en sağlıklı bulunanı demokratik ebeveyn tutumudur. Yapılan araştırmalar diğer üç ebeveynlik tutumunun çocukların üzerinde yarattığı ileriye yönelik negatif etkilerle ilgili bulgular ortaya koyarken, demokratik ebeveynlik tutumunun faydalarını keşfetmiştir (Steinberg, 1990). Otoriter, ihmalkar ve izin verici ebeveynlik tutumlarında çocuk haklarının ihmaline yol açan bazı davranış biçimleri gözlemlenmektedir.
İhmalkar Ebeveynin Çocuk Hakları İhlali
İhmalkar ebeveynler çocuk istismarı türlerinden en az birini kullanarak çocuk hakları ihlaline sebep olmaktadır. İhmalkar ebeveyn çocuklarının duygusal veya fiziksel ihtiyaçlarını fark etmeyen ve karşılamayan ebeveyndir. Fiziksel ihtiyaçların ihmali çocuğun bezi dolduğunda altını değiştirmemekten tutun çocuk aç olmasına rağmen ona yemek yedirmemeye, sağlık durumuyla ilgili bilgi sahibi olmamaya kadar birçok içeriği kapsar. İhmalkar ebeveynlerde sıklıkla çocuğun bu tür ihtiyaçlarının yeteri kadar karşılanmadığı gözlemlenir. Duygusal ihtiyaçların ihmali ise yine bir çocuk hakları ihlali olarak ihmalkar ebeveyn tutumundaki anne ve babalar tarafından sıkça yapılan hatalardandır. Örneğin; çok çalışan anne, babaların çocukla yeterince vakit geçirmeyerek çocuğa işi olduğunu söylemesi bir duygusal hak ihlali ve ihmalkar ebeveyn davranışıdır. Toplumumuzda sıkça görülen bir çocuk hakları ihlali olmasına rağmen çoğu ebeveyn tarafından normalleştirilmiştir.
İzin Verici Ebeveynin Çocuk Hakları İhlali
İzin verici ebeveynler çocuğa kurallar koymayarak çocuğu otorite haline getiren ve çocuk ne derse gerçekleştiren ebeveynlerdir. Bu ebeveynlik tutumunun çocuk hakları ihlaline sebep olmasının altında yatan neden çocuğun varlığını ve gelişimini sürdürmesini sağlamakta eksik kalmaları ve güvenlik istismarıdır. Çocuğun varlığını ve gelişimini sürdürmesini sağlamak çocuk haklarına göre bakım verenin görevlerinden biridir. İzin verici ebeveynlik tutumu özellikle sosyal gelişim konusunda çocuklarda problemlere yol açmaktadır. Bu ebeveynlerin çocukları ilerleyen dönemlerde çevresindeki diğer bireyler ile anlaşma problemleri yaşayabiliyor. Evdeki otorite hep onlar oldukları ve ebeveynleri o ne derse yaptıkları için ilerde sosyal hayatlarında otoriteyi kabullenmekte zorluk çekebiliyor.
Bunun dışında izin verici ebeveynlerin çocukları, sınır bilme konusundaki yetersizlik sebebiyle riskli davranışlara eğilimi olabiliyor ve kendini koruma konusunda problem yaşayabiliyor. Bu da ebeveynin görevi olan güvenlik konusunda yeterince destek verilmediğini ve çocuğun haklarının bu anlamda ihlal edildiğinin göstergesidir. Çocuğa sınırlar koyarak dış dünyayı öğreterek korumak onun gelişimine katkı sağlamak bakım verenin sorumluluklarındandır. İzin verici ebeveynlik tutumuyla yetiştirilen çocuğa fazla sorumluluk verilir. Örneğin; okul seçimi gibi kararlarda ebeveyn çocuğun fikrini almalıdır ama sırf o istemediği için ona faydalı olacak okuldan çocuk mahrum bırakılmamalıdır. Çocuğun yararı gözetilerek çocuğun kendi hayatı üzerinde söz hakkı olmasına rağmen ebeveynin çocuğun sağlıklı gelişimi için sorumluluk alması gerekir.
Otoriter Ebeveynin Çocuk Hakları İhlali
Otoriter ebeveynler çocuğa bireysel düşünme alanı bırakmayarak çocuk hakları ihlaline yol açan ebeveyn tutumları sergilemektedir. Otoriter ebeveynler kendi doğrularına göre hareket ederek çocuklarının kendi istedikleri gibi hareket etmesini ister. Dolayısıyla çocukların düşüncelerini ve duygularını ifade etme özgürlüğü kısıtlanır. Duygusal istismar otoriter ebeveynlerde sıkça görülür. Bu ebeveynlik biçiminde küçük düşürme ve korkutma gibi duygusal istismar biçimleri sıklıkla kullanılır. “Sen ne anlarsın ki!”,” Benim dediğimi yapmak zorundasın!”, “Böyle bir hatayı nasıl yaparsın! Bir daha aynısını yaparsan bak gör sen, neler yapıyorum sana!” gibi cümleler otoriter ebeveynlerin kuracağı tarzdan cümlelerdir. Benzeri durumlarda çocuk haklarından katılım hakkı ihlali söz konusudur. Çocuk da yetişkin gibi bir bireydir. Kendi düşüncelerini başkalarına zarar vermeden ifade etme özgürlüğüne sahiptir.
Çocuk Hakları Koruyucusu: Demokratik Ebeveyn
Demokratik ebeveynler bir nevi çocuk hakları konusunda hassas ebeveynlerdir diyebiliriz. Çocuklara kural koyucu yaklaşımlarla beraber onların özgürlük alanına da saygı gösteren ebeveynlerdir. Bu kurallar çocuklara karşı dışarıdan gelebilecek zararları engellemek amacıyla konulur. Çocuğun dış dünyayı öğrenmesini sağlayarak güvenlik ihlalini ortadan kaldırmak açısından sınırlar ve kuralları öğretmek önemlidir. Demokratik ebeveynler kendi ideolojik düşüncelerine, dinlerine ve inançlarına sahip çıkmaları için çocuklarına öğütler vermez. Çocuğa olmak istedikleri ve kararları konusunda özgürlük alanı tanır.
Demokratik ebeveynler çocuk hakları için önemle belirtilen çocuğun üstün yararını gözetmek konusunda hassas yaklaşımda bulunur. Boşanma, ev ve şehir değiştirme gibi çocukları etkileyebilecek aile içi kararların üzerinde düşünerek harekete geçerler. Bu tür konularda çocuğun da fikrini göz önünde bulundururlar. Çocuk hakları koruyucusu ebeveyn olarak çocuğunuza dış tehditlere karşı kendi haklarını nasıl koruyacağını anlatarak öğretmek çocuğun sağlıklı gelişimine katkı sağlayacaktır.
Cinsellik konusunda çocuğunuzun kendi haklarını öğrenmesini desteklemek için Önemsiyoruz sayfasındaki “Çocuğumla Cinselliği Konuşmalı mıyım?” yazımızdan faydalanabilirsiniz.
Sıklıkla Yapılan Çocuk Hakları İhlalleri
Ebeveynler tarafından yapılan bazı çocuk hakları ihlalleri bilgi eksikliğinden kaynaklanabilir. Bu durumda çocukların da insan haklarına dahil edildiğini göz önünde bulundurmakta fayda vardır. Temel olarak çocuk hakları koruyucusu ebeveyn olmak için kendi rahatsız olacağınız, hak ihlali olarak göreceğiniz davranışları çocuğa karşı da sergilememekte fayda var. Ebeveynler tarafından sıkça yapılan çocuk hakları ihlallerine örnek göstermek gerekirse:
1. İnançlar konusunda seçenek sunmamak
Siyasi ya da herhangi bir konudaki inançlarda ebeveynler neye inanıyorlarsa çocuğunda buna inanması için yönlendirmede bulunması. Çocuk istemediği halde inançların gerektirdiği davranışları yapmaya zorlamak.
2. Çocuğu zorla sarılmaya ve öpmeye teşvik etme
Çocuk istemediği halde “Amcalara/teyzelere sarıl, bir öp bakalım.” diyerek çocuğun zorla başkalarına sarılmasını ve öpmesini sağlamak.
3. Çocuğa sorulmadan özel eşyalarına dokunulması
Çocuğa sorulmadan çantasından bir şeylerin alınması. Ebeveynin çocuğun eşyalarını kendi eşyası gibi kullanması. Çocuğun sosyal medya hesaplarına izin almadan girmek ve karıştırmak.
4. Çocuğun başkalarının yanında giydirilmesi
Genelde küçük çocuklara yapılan bir hak ihlalidir. Çocuğun küçük olduğu düşünüldüğü için herkesin yanında giydirmek, çocuğun mahremiyetine özen göstermemek.
5. Çocuğa sorulmadan hayatını etkileyecek büyük değişiklikler yapılması
Çocuğa sorulmadan ev-şehir değiştirilmesi, okulunun değiştirilmesi, çocuğa açıklama yapmadan boşanmak vb. radikal değişimleri yapmak.
6. Önemli değişikliklerde yalnızca çocuğun kararına göre hareket edilmesi
Ev-şehir ve okul değişiklikleri gibi önemli kararlarda yalnızca çocuğun isteğine bağlı kalınması. Bu yolla çocuğa yaşından büyük sorumluluk yüklenmesi ve o istemediği için onun yararına olacak eylemlerden vazgeçmek.
7. Çocuğa kötü ve aşağılayıcı davranmak
Çocuğa başarısız, yetersiz olduğunu söylemek gibi davranışlarla duygusal şiddet uygulamak. Başkalarıyla kıyaslamak ve aşağılamak.
8. Çocuğa zarar verme hakkının olduğunu düşünmek
“Ben çocuğuma bir kere bile vurmadım.” diyerek vurma hakkı varmışçasına bir algı yaratmak.
9. Çocuğa istemediği şeyleri yaptırmak
Çocuğun istemediği bir kıyafeti çocuğa giydirmek. İstemediği bir yere zorla götürmek. İstemediği bir etkinliğe katılmaya zorlamak.
10. Çocuğun yanında ebeveynlerin cinsel anlamda yakınlaşması
Çocuğun duyma ya da görme ihtimalini göz ardı ederek çocuğun tanık olabileceği yerlerde anne ve babası olarak aşırıya kaçan cinsel yakınlaşmalarda bulunmak.
11. Çocuk istemediği halde fotoğrafını çekmek, çektirmek ve yayınlamak
Çocuğun rızası olmadan kişisel hayatını görüntülemek ve başkalarıyla paylaşmak.
12. Eğitim hakkını sözlerle ihlal etmek
“Ben seni o kadar okuttum. Eğitimine tonla masraf harcadım.” diyerek eğitim haklarının bir ayrıcalık gibi karşılandığını belirtmek.
Psikolog Zeynep Bengisu Çetin
Kaynaklar
https://www.unicef.org/turkey/%C3%A7ocuk-haklar%C4%B1na-dair-s%C3%B6zle%C5%9Fme
Steinberg, L. (1990). Authoritative parenting and adolescent adjustment across varied ecological niches.
