Çocuk ve Yas
Yas denince genellikle aklımıza ölüm gelir. Çünkü ölüm, hayatın kaçınılmaz gerçeklerinden biridir. Peki yas, sadece ölen kişinin ardından mı tutulur?
Yas tutmak, yitirilene karşı verdiğimiz oldukça insani bir tepkidir. Bunun yanı sıra, yitirilen her şey için yas tutulabilir. Bir evcil hayvanın ölümü, aile üyelerinden birinin ölümü, ebeveynlerin ayrılığı, yaşadığı yerden taşınmak, arkadaşlığın bitmesi bunlara verebileceğimiz örneklerden bazılarıdır. Bu süreçten geçerken ağlamak, isyan etmek, yitirilen kişiye veya nesneye yoğun özlem duymak, ümitsiz ve bitkin hissetmek olağandır.
Nasıl ki yetişkinler gidenin, yitirilenin arkasından yas tutuyorsa, bu çocuklar için de geçerlidir. Her çocuğun kaybını bilme ve onun yasını tutma hakkı vardır. Önemli olan doğru bilgilerle hareket etmektir. Biz de sizlerle yazımızda bu bilgileri paylaşmayı amaçlıyoruz.
Çocuklara yası anlatırken dikkat edilmesi gerekenler
Yetişkinler olarak çocuklarla yası konuşurken dikkat etmemiz gereken noktaları şu şekilde özetleyebiliriz:
- Çocuğun yaşı ve ne kadar olgun olduğudur. 3–6 yaş aralığındaki çocuklar daha çok somut deneyimler üzerinden hayatı anlamlandırabilirler. 6 -12 yaş aralığındaki çocuklarda ise soyut düşünce gelişmeye başlar, ölüm kavramını daha iyi algılarlar ve ölen kişinin bir daha geri dönmeyeceğini bilirler. Bu sebeple ölümün nasıl bir şey olduğunu anlatmak için çocuğun yaşına uygun ifadeler seçmek önemlidir. Çocuğun mizacı da dikkate alınarak hareket edilmeli gerekirse bir uzmandan destek alınmalıdır.
- Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta ise iletişimde şeffaflıktır. Ölüm veya kayıp haberini ertelemek çocuğu korumak için yapılsa da bu doğru değildir. Ölüm ve yasla ilgili konuşulmaması, ağlanmaması, duyguların hissedilmemesi çocuklar üzerinde çarpıtılmış bilişsel düşüncelere neden olmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi yas sadece ölümle ilgili değil bir oyuncağın kaybı, okul değiştirme ve hatta memeden kesme durumlarında bile yaşanabilir. Bu sebeple açık, saydam ve şeffaf ilişki kurarak duygularını ifade etmesine olanak sağlamak çocuğun yararına olacaktır.
Çocuklara Yas nasıl anlatılır ?
Çocuklara yası anlatmak için hikayeler, çeşitli somutlamalar, oyunlar ve kitaplardan yararlanabiliriz. Somutlama yapmak, ölüm gibi hassas bir konu hakkında konuşabilmek için bize yardımcı olacaktır.
Örnek somutlamalar :
Bir döngüye vurgu yapılabilir,
‘’Dünya döndükçe mevsimleri yaşıyoruz. Baharda ağaçlar tomurcuklanıyor, çiçekler açmaya hazırlanıyor. Yaz geldiğinde ise ağaçlar meyvelerini veriyor, çiçekler rengarenk açıyor. Ardından sonbahar geliyor, ağaçların yaprakları sararıyor ve dalları kuruyor. Kış geldiğinde ise yapraklar dallardan koparak yere düşüyor ve toprağa karışıyor.’’
‘’Tırtıllar, bir kozanın içinde doğarlar. Yeterince geliştikten sonra o kozadan çıkarlar, ve hayatlarına bir kelebek olarak devam ederler. Belli bir süre sonra kelebek olarak yaşadıkları hayat son bulur ve ölürler.’’
Yas ile başa çıkmak için yapılabilecekler
- Ölüm hakkında, hissedilen duygular hakkında konuşmak, onları bastırmamak, negatif duyguları yaşamak yası kabullenmek için önemli bir adımdır. Duyguların kabulü önemlidir. Bunu vurgulamak için ‘’Ağlayabilirsin, özleyebilirsin, kimseye ve kendine zarar vermediğin müddetçe istediğini yapabilirsin.’’ Diyebiliriz. Böylece çocuk, yasının sınırını bilir ve öz sağaltım yapabilen bir çocuk haline gelebilir.
- Üzülmenin, ağlamanın, ölen kişiye olan yoğun özlemin doğal ve insanca olduğunun vurgulanması gerekir. “ben de onu çok özlüyorum, sanırım ikimizin duyguları ortak” gibi cümlelerle yalnız olmadığı vurgulanabilir.
- Somutlamaların da yardımıyla ‘’Artık onu göremeyeceğiz, sohbet edemeyeceğiz, bu onun da elinde değildi ama onun için iyi dileklerimizi dile getirebiliriz.’’ Söylemleriyle yasla başa çıkmasına yardımcı olunabilir.
- Bunların yanı sıra ölümün keyfî bir şey olmadığını, ölen kişinin bu dünyayı isteyerek terk etmediğini vurgulamak önemlidir. Ölen kişiye karşı öfke ve benzeri negatif duyguların ortaya çıkmaması için bu önemli bir açıklamadır. Burada “bizi bıraktı gitti”, “neden bizi terk etti”, “bizi yalnız bıraktı” gibi cümleler çocuğun yanında söylenmemelidir. Aynı şey yitirilen eşya nesne için de geçerlidir.
- Çocuk, bazen ölümle ilgili cevap verilmesi zor sorular sorabilir. Bu kısımda, çocuğu olumsuz yönde etkileyebilecek cevaplar vermektense, ‘’Bilmiyorum, öğrenip sana anlatmama ne dersin?’’ demek daha uygun olacaktır. Böylece çocuğa yalan söylememiş oluruz. Eğer bu konuda yetersiz kalınırsa bir uzmana başvurmak gerekir.
- ‘’Şu anda ben senin yanındayım ve biz burada güvendeyiz’’ demek, çocuğa kendini güvende hissettirecektir.
Yas ile başa çıkmaya çalışırken yapılmaması gerekenler
- Mensup olduğu inanç sistemlerince yapılan törenlerde cenazenin defin sürecine maruz kalmamalıdır. Bedeni görmemek oldukça önemlidir.
- Mezar ziyaretleri hassas bir konudur. Mezarlığa gidildiğinde, “O, burada yatıyor. Burada gömülü” demek, çocuğun toprağı açmak istemesine ve altında ne olduğunu merak etmesine yol açabilir. Çocuklar için dünya somuttur, ve bunu gözleriyle görerek anlamlandırabilirler. Bunun yerine mezar ziyaretlerinde ‘’Bak, burası onun bahçesi. Biz onu göremeyebiliriz ama o bize bir bahçe bıraktı. Burada ona dua edebiliriz, istediklerimizi söyleyebiliriz. Buraya onun için çiçekler ekebiliriz, burada başkalarının da bahçeleri var.’’ diyerek somutlaştırma yapılabilir.
- Ölümle ilgili güzelleme yapmamaya dikkat edilmelidir. “Çok güzel bir yere gitti, melek oldu, Allah onu sevdiği için yanına aldı’’ tarzı söylemlerden kaçınılmalıdır. Bunlar öz kıyımı özendiren cümlelerdir. Çocuk, bu söylemler karşısında “O zaman ben de o çok güzel olan yere gideyim’’ şeklinde düşüncelere sahip olabilir.
- “Onunla cennette buluşacağız’’ gibi ölümü özendirici cevaplardan kaçınılmalıdır.
- “Hayatını kaybetti’’ kalıbı yerine “Öldü” demek daha uygundur. Çünkü, kaybedilen bir şey geri dönebilir, bulunabilir. Fakat ölüm, geri dönülmezdir. Kabulü kolaylaştırır.
- Çocuğa ölüm anlatılırken, “Yaşlandığı için öldü, hastalandığı için öldü’’ gibi yanlış bilgiler verilmemelidir. Ölüm, sadece yaşlı insanların ya da hastaların yaşadığı bir durum değildir. Eğer çocuk, bu şekilde öğrenirse hastalandığı zaman öleceğinden korkabilir. Ya da genç birinin ölümü, onda güvensizlik yaratabilir. Ölüme olan düşünceleri negatif yönde etkilenebilir.
Önerilen Kitaplar
- Kaybolunca Nereye Gideriz?-Isabel Minhos Martins
- Ben’in Gemisi- Pieter Koolwijk
- Tostos Dedesini Özlüyor- Bahar Çakır
- Çocuklar ve Ergenler İçin 101 Tedavi Edici Öykü- George W. Burns
- Çok Kötü Bir Şey Oldu- Margaret M. Holmes
- Boşluk- Anna Llenas
- Ördek Ölüm ve Lale- Wolf Erlbruch
Doğru Bilinen Yanlışlar
Yanlış: Çocukların yanında ölüm ve yasla ilgili konuşurken düşüncelerimizi, duygularımızı bastırmalı veya yok saymalıyız.
Doğru
Duyguların kabulü, ölümü ve yası anlamlandırabilmek için önemli bir adımdır. Üzülmenin, ağlamanın, ölen kişiye olan yoğun özlemin doğal ve insanca olduğunun vurgulanması gerekir. Böylece çocuklar, kendince öz sağaltım yapabilirler.
Yanlış: Ölen birinin ardından ‘’Çok güzel bir yere gitti, melek oldu, Allah onu sevdiği için yanına aldı’’ tarzı konuşmalar yapmak çocukların meraklarını giderir.
Doğru
Ölümle ilgili konuşurken güzelleme yapmamaya dikkat edilmelidir. Bu tür ifadeler çocukların merakını gidermekten çok öz kıyımı özendiren ifadelerdir.
Yanlış: Yas süreci çocuklar için çabuk atlatılabilen bir süreçtir.
Doğru
Yas süreci herkes için farklı şekilde seyreden bir süreçtir. Dolayısıyla her çocuk için de farklı seyredecektir. Önemli olan bu sürecin çocuğu olumsuz yönde etkilemeden ve çocukta hasar bırakmadan atlatılmasıdır.
Yanlış: Çocuğun ölümle ilgili sorduğu soruları yanıtsız bırakmalıyız.
Doğru
Çocuk, bazen ölümle ilgili cevap verilmesi zor sorular sorabilir. Bu kısımda, çocuğu olumsuz yönde etkileyebilecek cevaplar vermektense, ‘’Bilmiyorum, öğrenip sana anlatmama ne dersin ?’’ demek daha uygun olacaktır. Böylece çocuğa yalan söylememiş oluruz. Eğer bu konuda yetersiz kalınırsa bir uzmana başvurmak gerekir.
Yanlış: Çocuklar da yetişkinler gibi ölümü ve yası bilir, kolayca anlamlandırabilirler.
Doğru
Ölümün nasıl bir şey olduğunu anlatmak için çocuğun yaşına uygun ifadeler seçmek önemlidir. Anlatılan her ifade, her çocuk için uygun olmayabilir. Çocuğun mizacı da dikkate alınarak hareket edilmeli gerekirse bir uzmandan destek alınmalıdır.
Kaynakça
https://cheqdin.com/how-to-talk-to-your-children-about-loss-and-grief
https://psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/19/yas-sureci
https://www.petitcollective.com/petitmag/cocuklara-kayip-ve-olumu-anlatmak-d551
https://mentalica.com.tr/cocuk-ve-ergenlerde-yas-sureci/
Ebru Karataş, Çocuklarla Ölümü ve Yası Çalışmak, 10.03.2022, Psy Works Türkiye
Psikoloji Öğrencisi Arzum Azra Kaya
