Doğal Afetlerin Çocuk Yüzü

Çocuklar doğal afetlerden nasıl etkilenir? Çocuğum doğal afetlerden etkilendi mi? Nasıl anlayabilirim?

Doğal afetler gerçekleştikleri toplumları psikolojik, fizyolojik, ekonomik ve sosyolojik açılardan olumsuz etkiler. Büyük kitlelerin etkilendiği bu doğa olaylarına direkt olarak maruz kalınmasa bile etkileri bazen topluma, bazense ülkelere hatta tüm dünyaya yansıyabilir. Aslında doğanın birer döngüsü olan bu doğa olayları, zamanla ve insanlıkla birlikte değişim geçiren dünyamızda afet halini almıştır. Gezegenimizi bile etkileyebilecek potansiyele sahip olan bu doğa olaylarının çocukları etkilemediğini ya da çocuklar tarafından fark edilemediğini düşünmek büyük bir yanılgı olacaktır.

İllüstrasyon: Melike Çıtak

Doğal afetler çocukları birçok yönden etkileyebilir. Doğal afetlerin etkileri düşünüldüğünde ilk akla gelenler fiziksel zararlar olacaktır. Ancak çocuklar, direkt olarak fiziksel ve ruhsal zarar görebilecekleri gibi dolaylı olarak çevresel şartların kötüleşmesinden de etkilenebilir. Doğrudan fark edilemeyen etkilerden de haberdar olmak önemlidir.

Okul çocukların aileleri/bakım verenleri dışında sosyal çevre edinebildikleri ve evleri haricinde aidiyet hissedebildikleri bir ortam olarak büyük önem taşır. Çocuklar, okul binalarının zarar görmesi ve eğitimlerinin aksaması gibi günlük hayatlarındaki büyük değişikliklerden etkilenebilir. Sağlık kurumlarının afet sonucunda hizmet veremeyecek hale gelmesi ya da sağlık hizmetlerinin aksaması, çevre koşullarının çocuk sağlığına uygun olmaması çocukları endişelendirebilir. Özellikle mevcut bir sağlık sorunu varsa şartlar çocuklar için daha zor hale gelebilir. Evlerin zarar görmesi, bir yakının kaybolması ya da ölmesi çocukları çok daha derinden etkileyebilecek afet sonrası değişen çevresel faktörlerdendir. Görüldüğü üzere çocukların dışında gerçekleşebilecek koşullar da çocukları etkiler.

Yanılgı olduğu vurgulanması gereken önemli konulardan biri de çocukların afetlerden yetişkinler ile aynı oranda ve şekillerde etkilendiği düşüncesidir. Çocuklar afet anında ve sonrasında yetişkinlere oranla daha savunmasız olabilirler. Bu duruma sebep olarak; güvendikleri ebeveynlerin/bakım verenlerin hazırlıksız ya da zarar görmüş halde olmaları, çok küçük çocukların gerekli bilgileri alabilecek yaşta olmamaları ya da bilgileri ebeveynlerinden/bakım verenlerinden ayrı oldukları için alamamaları, özel ihtiyaç sahibi çocukların daha farklı bakım, beslenme ve ihtiyaçlarının olması gibi etkenler gösterilebilir. Dolayısıyla afetlerin, fiziksel ve duygusal anlamda çocukları yetişkinlerden farklı etkileyeceğinden bahsedilebilir.

Çocuklar travmatik durumları işlemede ve başa çıkmada yetişkinlere göre daha fazla zorlanabilir. Gelişmekte olan hayal dünyaları, ilerlemeye devam eden bedensel ve zihinsel gelişimleri esnasında yaşanan doğal afet gibi etkileyici olaylar, çocuklara uzun vadeli zararlar verebilir. Afet anında veya sonrasında ebeveynlerinden/bakım verenlerinden ayrı kalan ya da ayrılmak durumunda kalan çocuklar, başa çıkamayacakları yoğunlukta bir endişe ve terk edilme ya da ihmal edilme hissi ile karşı karşıya kalabilir. Doğal afetlerin başlı başına kendisinin birer stres ve korku faktörü olmasının yanı sıra; afet sonrasında çocukların evlerinin ve eşyalarının almış olduğu zararlar, ani mekân değişiklikleri, sosyal medya, ekonomik değişiklikler gibi faktörler de şartları çocuk için oldukça zorlaştırır.

Doğal afetlerin çocuklara etkileri birçok konuda olduğu gibi yaşlarına, cinsiyetlerine, bireysel özelliklerine, ferdi oldukları toplumun yapısına, bilişsel yeteneklerine, afetin türüne ve hatta aileleriyle/bakım verenleriyle ilişkilerine göre değişiklik gösterebilir. Özellikle ailelerin/bakım verenlerin tepkileri ve davranışları çocuk açısından çok değerlidir. Birçok araştırmada ebeveynlerin/bakım verenlerin afet anındaki ve sonrasındaki davranışlarının çocuklar tarafından kaydedildiği saptanmıştır. Ailelerin/bakım verenlerin afet sonrası yaşadıkları zorluklar, verdikleri tepkiler çocuklarda da gözlemlenmiştir.

Küçük çocukların yaşadıkları büyük şoklar ve korkular eğitim hayatlarını ve sağlıklarını uzun süreli olarak etkileyebilir. Çocuklarda doğal afetlerden sonra gözlemlenen başlıca psikolojik tepkiler; travma sonrası stres bozukluğu, depresyon, anksiyete, patolojik yas olarak sıralanabilir. Travma sonrası stres bozukluğu kısaca, bireylerin hayati tehlike deneyimlemelerinin ardından yaşanan davranış değişiklikleridir. Patolojik yas ise yaşanan kaybın ardından yas sürecinin sağlıklı gerçekleştirilmemesinden kaynaklanan bir sorundur.

Afetlerin psikolojik etkilerini yaşlara göre basitçe ayırmak gerekirse:

• 3–5 yaşları arasındaki çocuklarda korku, güvensizlik, şaşkınlık sıkça rastlandığı gibi; yaşananları öyküleştirme, eğer bir kayıp varsa oyunlarda kayıp anını canlandırma, konuşma bozuklukları da gelişebilir.
• 6–11 yaşları arasındaki çocuklar daha gerçekçi düşünebildikleri için çevrelerinde gerçekleşen olayları daha kolay anlayacaklardır fakat doğal afetlerin yetişkinleri de savunmasız kıldığını görmek yetişkinlere karşı güven kaybına sebep olabilir. İtaatsizlik ya da tam zıttı aşırı bağlanma durumlarına da rastlanabilir.
• Ergenlik dönemindeki çocuklar ise diğer yaş gruplarına göre psikolojik etkileri daha yoğun yaşar. Uyku bozuklukları, madde kullanımı -genelde sigara- ve saldırganlık görülebilir.

Ebeveynler/bakım verenler olarak çocukların afet anında ve sonrasında nasıl etkilendiklerini fark etmek dikkatli bir gözlemle mümkündür. Çocuk, sözleriyle kendisini ve sorunlarını açıkça ifade edemese dahi davranışlarına ve yaşantısına oldukça net yansıtır. Oyunlarında, konuşmalarında, uykularında, rüyalarında, davranışlarında bu etkilerin izlerini görebiliriz. Yetişkinlerin bile bedensel ve ruhsal olarak başa çıkmakta zorlandığı durumlardan biri olan doğal afetlerin, çocuklar için de atlatılması zor olabilecek bir süreç haline gelebildiğini unutmamak gerekir.

Ayrıca, Psk. Zeynep Bengisu Çetin’in buradaki yazısında depremin çocuklar üzerindeki etkilerine karşı doğru adımların nasıl atılması gerektiğini, neler yapılabileceğini bulabilirsiniz.

Kaynaklar:

Belter, R. W. and Shannon, M. P. (1993). Impact of Natural Disasters on Children and Families, Children and Disasters, 85–103. doi:10.1007/978–1–4757–4766–9_6.

Karabulut, D. Bekler, T. (2019). Doğal Afetlerin Çocuklar ve Ergenler Üzerindeki Etkileri, Doğal Afetler ve Çevre Dergisi, 5 (2) , 368–376. DOI: 10,21324/dacd.500356.

Kousky, C. (2016). Impacts of Natural Disasters on Children, Resources fort he Future, 26(1), 73–88.

Lai, B.S. and Greca, A. L. (2020). Understanding the Impacts of Natural Disasters on Children, Society for Research in Child Development, N8.