ผู้ร่วมสร้างและปกป้องป่าชายเลนแห่งคลองประสงค์

คณิต สุขแดง หรือพี่นิด หญิงแกร่งวัย 65 ปี เป็นแม่เลี้ยงเดี่ยวดูแลลูก ๆ ในวัยไล่เลี่ยกัน 5 คน มาสามสิบกว่าปี พี่นิดมีพื้นเพเดิมจากจังหวัดอุตรดิตถ์ พี่นิดเป็นคนมีน้ำใจและชอบช่วยเหลือคนอื่น ไม่ว่าจะทำสิ่งใดพี่นิดมักจะคิดถึงคนอื่นก่อนตัวเองเสมอ พี่นิดเป็นคนขยันประเภทที่หาตัวจับยาก เธอเล่าว่า เมื่อตอนเป็นสาว เธอทำงานทุกอย่างเยี่ยงชายฉกรรจ์ บ่อยครั้งที่พี่นิดเล่าให้เราฟังอย่างภาคภูมิใจว่า พื้นอาคารมัสยิดคลองประสงค์นั้นเป็นผลงานของเธอเอง

“ไม่ว่าจะงานราษฎร์ หรืองานหลวง ได้ตังค์ ไม่ได้ตังค์ก็ทำมันหมดนั่นแหละ” เรามักจะได้ยินคำพูดนี้จากปากพี่นิดเสมอ

ปัจจุบัน พี่นิดมีรายได้หลักจากการขายข้าวต้มและปาท่องโก๋ในตอนเช้า พี่นิดทำซุ้มเล็ก ๆ หน้าบ้านเพื่อเป็นร้านข้าวต้ม เธอตื่นตีสามเพื่อตระเตรียมการต่างๆ และเปิดขายราวตีห้าถึงเจ็ดโมงเช้า ลูกค้าก็เป็นคนในชุมชนที่กลับมาจากการออกหาปูหาปลาตอนกลางคืน แล้วกลับมาแวะหาอาหารเช้าก่อนเข้าบ้าน

บ้านพี่นิดตั้งอยู่ติดชายฝั่งแม่น้ำกระบี่ ในหมู่บ้านคลองประสงค์ ซึ่งเป็นหมู่บ้านที่ตั้งอยู่บนเกาะกลาง เกาะที่ตั้งอยู่กลางปากแม่น้ำกระบี่ อำเภอเมือง จังหวัดกระบี่ เธอเล่าว่า แต่ก่อนบ้านหลังแรกของเธอตั้งอยู่ติดกับหน้าหาด ห่างจากบ้านปัจจุบันกว่าห้าร้อยเมตร ในอดีตทุก ๆ ปีหน้ามรสุม บ้านจะถูกคลื่นซัดถล่มจนต้องซ่อมแซมใหญ่ บางครั้งก็เสียหายจนเกินที่จะซ่อมได้ หลายครั้งเธอต้องปลูกบ้านใหม่ด้วยการช่วยเหลือของเพื่อนบ้านในชุมชน และต้องขยับทำเลปลูกบ้านขึ้นบนฝั่งเรื่อยมา จนมาถึงปัจจุบัน เป็นหลังที่ห้าแล้ว

“หมดหลังนี้ก็ไม่มีที่จะให้ย้ายเข้าไปในแผ่นดินอีกแล้ว เพราะมันสุดขอบที่ของเรา ถัดไปเป็นที่คนอื่นหมดแล้ว”

แม้เส้นทางชีวิตของพี่นิดจะไม่ได้สุขสบาย ต้องเผชิญกับความเหนื่อยยากหาเลี้ยงลูกตามลำพัง และยังต้องต่อสู้กับภัยธรรมชาติ แต่พี่นิดก็ไม่เคยคิดท้อหรือย้ายไปอยู่ที่อื่น พี่นิดบอกว่าชอบวิถีชีวิตที่นี่ ได้อยู่กับธรรมชาติ และเรียนรู้ที่จะอยู่กับธรรมชาติมาตลอดชีวิต พี่นิดให้ข้อสังเกตว่า บ้านหลังไหนที่อยู่ใกล้ป่าชายเลน บ้านนั้นมักจะปลอดภัยจากภัยธรรมชาติ พี่นิดได้ลงมือปลูกต้นไม้ในป่าชายเลนหลังบ้านของเธอ ปลูกทีละต้นสองต้น แม้จะมีเพียงไม่กี่ต้น แต่ก็เป็นเกราะกำบังให้บ้านของเธอได้เป็นอย่างดี

คณิต สุขแดงร่วมกิจกรรมประชุมเก็บข้อมูลของชุมชนบ้านคลองประสงค์

เมื่อมีโครงการปลูกป่ากันคลื่นของหน่วยงานภายนอกเข้ามาในชุมชน พี่นิดก็ไม่เคยพลาดที่จะเข้าร่วมและยังชักนำให้คนอื่นเข้าร่วมด้วย พี่นิดบอกว่า กว่าจะได้ป่าที่สมบูรณ์ มีต้นไม้ขึ้นเต็มพื้นที่แบบในปัจจุบัน ก็ทำผิดพลาดกันมาเยอะ เพราะกว่าจะได้เรียนรู้ ก็ต้องใช้เวลา ก่อนนี้การปลูกป่าเคยปลูกอย่างเร่งด่วนเน้นให้ได้ปลูก เน้นปริมาณบ้าง ใช้พันธุ์ไม้ที่ไม่เหมาะสมกับสภาพพื้นที่บ้าง ทำให้ต้นไม้ไม่เจริญเติบโต บางทีก็โตช้า การได้ใช้เวลาว่างจากภารกิจประจำวัน เดินตรวจตรา ดูแล และซ่อมแซมต้นไม้ด้วยตัวเอง ทำให้พี่นิดพบข้อสังเกตการเจริญเติบโตของต้นไม้ที่เป็นผลจากวิธีการปลูกที่ผ่านมา และเกิดการเรียนรู้กระบวนการตามธรรมชาติของป่าชายเลน ที่จะค่อยๆ สร้างการเจริญเติบโตต้นไม้ด้วยตัวมันเองโดยมีมนุษย์คอยให้ความร่วมมือ

“ปลูกต้นไม้แล้วก็อยากให้ได้ผล ถึงจะมีคนอื่นมาช่วยปลูก แต่คนที่ได้ประโยชน์คือเรา ถ้าเราไม่ดูแล แล้วใครจะมาช่วยเราดูแล”

การมีวิถีชีวิตที่ใกล้ชิดและพึ่งพิงป่าชายเลนส่งผลให้พี่นิดเกิดความรักและหวงแหนป่าชายเลนที่ตนเองมีส่วนในการสร้างมันขึ้นมา บางครั้งถึงกับมีปากเสียงกับผู้ที่เข้ามาตัดไม้ต้นใหญ่ๆ โดยไม่มีเหตุผลที่เพียงพอ จนเคยเกิดกรณีที่ต้องไปเจรจากันในหน่วยงานภาครัฐที่เกี่ยวข้องมาแล้ว “เราปลูก เราดูแลมา จะมาตัดเอาไปขายเอง ได้ยังไง พี่นิดไม่กลัวมันหรอก เห็นเราเป็นผู้หญิงอย่างนี้ก็เหอะ” เธอกล่าวด้วยน้ำเสียงมั่นคง

ทุกครั้งที่มีการจัดกิจกรรรมเกี่ยวกับการปลูกป่า พี่นิดจะเป็นคนแรกๆ ที่ได้รับการติดต่อขอความร่วมมือจากหน่วยงานทั้งภาครัฐและเอกชน ให้ประสานกับคนในชุมชน ด้วยความที่พี่นิดเป็นคนพูดจาเสียงดังมีพลัง พูดแล้วทุกคนฟังและให้ความร่วมมือ พี่นิดจริงจังกับการงานของส่วนรวมอยู่เสมอ น้อยครั้งที่พี่นิดจะปฏิเสธการร้องขอจากคนอื่น เธอมักจะรับปากและให้ความช่วยเหลืออย่างไม่รีรอ พี่นิดจึงเป็นคนแรก ๆ ที่ได้รับการติดต่อให้เข้าร่วมประชุมงานอบรมสัมมนาอยู่เรื่อยมา แม้ว่าพี่นิดจะไม่ได้มีตำแหน่งเป็นผู้นำอย่างเป็นทางการของชุมชน แต่ตลอดหลายปีที่ผ่านมา ทุกช่วงเวลาของการพัฒนาชุมชนคลองประสงค์ พี่นิดเป็นกำลังสำคัญ และมีส่วนในการนำเสนอความคิด และร่วมลงแรงในทุก ๆ กิจกรรม นั่นจึงทำให้พี่นิดได้รับการยอมรับจากคนในชุมชนอย่างไร้ข้อกังขา

ปัจจุบัน พี่นิดเป็นหัวหน้ากลุ่มมัดย้อมสีธรรมชาติจากเปลือกไม้ป่าชายเลน คณะกรรมหมู่บ้าน ประธานกลุ่ม อสม. และคณะกรรมการโรงเรียน นอกจากนี้ พี่นิดเพิ่งได้รับการเลือกตั้งจากสมาชิกกลุ่มให้เป็นรองประธาน “กลุ่มป่าชุมชนคลองประสงค์” ซึ่งเป็น กลุ่มกิจกรรมจัดตั้งโดยชุมชน เพื่อชุมชน มุ่งเน้นกิจกรรมเพื่อการอนุรักษ์ป่าชายเลนของชุมชน พี่นิดเชื่อว่า หากกลุ่มสามารถผลักดันให้ป่าชายเลนของชุมชนคลองประสงค์ได้ขึ้นทะเบียนกับทางราชการ และได้รับการยอมรับให้เป็นป่าชายเลนชุมชนตามกฏหมาย ชาวชุมชนคลองประสงค์จะมีความชอบธรรมในการใช้กฎระเบียบตามแนวทางการดูแลรักษาป่าชุมชนที่ให้สิทธิแก่ชุมชนมีส่วนร่วมในการควบคุม ดูแล และปกป้องป่าชุมชนจากคนที่จะมาแสวงหาผลประโยชน์จากการตัดไม้ หรือคนที่มารุกรานเก็บหาอาหารในป่าชายเลนจนทำให้ระบบนิเวศของป่าเสียสมดุล เธอและสมาชิกในชุมชนทุกคนต่างหวงแหนป่าชายเลนแห่งนี้ เพราะได้ร่วมมือกันสร้างและปกป้องดูแลมานาน พี่นิดบอกเสมอว่า ผลของการสร้างป่าอาจไม่ตกอยู่แค่รุ่นของเธอหรอก แต่ลูกหลานของคลองประสงค์ทุกคนต้องได้อยู่ดีกินดี มีอาหารจากป่าชายเลน มีความปลอดภัย ไม่ต้องหนีคลื่นซัดฝั่งอย่างที่เธอเคยเผชิญมา

“ชีวิตผ่านมาได้ ก็ภูมิใจ ไม่ต้องการอะไรมากแล้ว แม้เราจะไม่ได้เกิดที่นี่ แต่ที่นี่จะเป็นที่สุดท้ายของชีวิตพี่แล้วล่ะ” พี่นิดกล่าวทิ้งท้าย

บทความนี้ เขียนโดย จารุวรรณ เอ็นไรท์​ ผู้ประสานงานโครงการป่าชายเลน มูลนิธิองค์ความรู้เพื่อการพัฒนา

มูลนิธิองค์ความรู้เพื่อการพัฒนา (Knowledge for Development Foundation — K4D) เป็นองค์กรไม่แสวงหาผลกำไร จดทะเบียนในประเทศไทยตั้งแต่ปี พ.ศ. 2566 ​มีวัตถุประสงค์หลักเพื่อเสริมศักยภาพให้กับชุมชนชายขอบและที่ด้อยโอกาส ด้วยทักษะและความรู้ที่จำเป็นต่อการสร้างเสริมสภาพแวดล้อมแห่งการมีส่วนร่วม ครอบคลุมทางสังคม ไม่กีดกันทางเพศ และสร้างระบบนิเวศข้อมูลที่ยั่งยืน มูลนิธิ K4D มีวิสัยทัศน์ที่จะแหล่งรวบรวมความรู้และแนวทางปฏิบัติ โดยใช้แนวทางการขับเคลื่อนด้วยข้อมูลเพื่อสร้างศักยภาพของชุมชน ปรับปรุงการเข้าถึงข้อมูล และพัฒนาทักษะและความรู้ด้านดิจิทัล เพื่อให้เกิดระบบนิเวศข้อมูลที่มีการทำงานร่วมกัน