‘Disaster memes’ van 9/11 tot de Notre-Dame brand.
Hoe memes ons helpen bij het verwerken van rampen.
Ik hoor je al denken: “oh nee, niet weer over die vervloekte kathedraal in Parijs.” Wees gerust: dit stuk gaat niet alleen daarover. We gaan het hebben over de memes, en wat die ons verklappen over hoe mensen omgaan met tragische gebeurtenissen.
Na de ramp verspreiden zowel memes als fake news theorieën zich als een lopend vuurtje (sorry). Bij elke grote ramp zien we op het internet hetzelfde patroon terugkeren.
Een eerste fase waarin grappen niet oké zijn. Er wordt enkel ongeloof gedeeld. En kwaadheid. Extreemrechts gaat meteen leugens verspreiden.
Bij elke grote ramp zien we op het internet hetzelfde patroon terugkeren.
Een tweede fase waarin de memes vooral gaan over de reacties op de gebeurtenis, in plaats van over de gebeurtenis zelf. Bijvoorbeeld iemand die de instagramwaardige esthetiek van de brandende kathedraal prees werd met de grond gelijk gemaakt.
Maar ook de stereotiepe Amerikaan die bij wijze van spreken één keer in Parijs was en daarom een bijzondere band zou hebben met de kathedraal wordt genadeloos de grond ingeboord.
Bij een tragische gebeurtenis gaan de memes vaak over de reacties van mensen op de ramp, eerder dan over de ramp zelf.
Zie ook de commentaar op miljonairs die over elkaar heen struikelden om geld te doren voor de heropbouw van de Notre Dame.
Pas iets latere fase komen de grappen over de gebeurtenis zelf naar boven. Al snel slingerden de Quasimodo-moppen in het rond (pun intended). Je krijgt dan ook meta-verwijzingen naar andere memes.
Ten slotte, in de laatste fase, krijg je een complete recontextualisatie. De uitgebrande kathedraal wordt dan gebruikt voor helemaal andere situaties, zoals in het voorbeeld hieronder.
9/11, oftewel ‘Bush did it’
Hoe ging het internet om met rampen in het verleden? Laat ons even terugkeren naar die éné ramp die bijna 20 jaar later nog altijd memes oplevert, jawel, we hebben het over 9/11.
Toen twee vliegtuigen zich op 11 september 2001 in de Twin Towers in New York boordden was grappen maken wel het laatste waar de Amerikanen mee bezig waren. Of niet?
Fijngevoeligheid was nooit de belangrijkste eigenschap van het internet.
De academicus Bill Ellis stelde vast dat vrijwel onmiddellijk op allerlei message boards en fora grove moppen circuleerden. Fijngevoeligheid was nooit de belangrijkste eigenschap van het internet. Niettemin werd er vaak geshockeerd en boos gereageerd op die galgenhumor.
De memes waren in het begin dan ook zeer patriottistisch van aard. De toon was een niet-ironisch ‘MURICA FUCK YEAH’. De Twin Towers heropgebouwd als een grote middelvinger, bijvoorbeeld. Of ze hanteerden niet al te politiek correcte termen voor Osama Bin Laden en Afghanen (iets met geiten, vul zelf maar in).
Een hele generatie jongeren die nog niet bestond toen de torens neerstortten maakt nu “Bush did 9/11”-memes.
De 9/11 moppen zouden nooit weggaan maar steeds opnieuw gerecycleerd en gerecontextualiseerd worden. Op den duur werden de grappen ‘meta’: er worden 9/11 grappen gemaakt over 9/11 grappen.
“Postmoderne 9/11 grappen behandelen de tragedie meer als een internet artefact dan als een open wonde,” schrijft Amanda Hess in Slate.
Een goed voorbeeld daarvan zijn de memes over van de pot gerukte samenzweringstheorieën. Een hele generatie jongeren die nog niet geboren was toen de torens neerstortten maakt nu “Bush did 9/11” memes.
9/11 heeft nog steeds een dominante visuele rol in de populaire cultuur. Jongeren vandaag zien die beelden zonder dezelfde emotionele lading. Dat geeft de vrijheid om zich die beelden eigen te maken en ze een nieuwe context te geven als grap.
Humor als middel, niet als doel
Amerikaans doctoraatsstudent Andrew B Church verrichtte onderzoek naar de rol van memes als reactie op de Orkaan Harvey in 2017 waarbij tientallen mensen om het leven kwamen.
Humor speelde een centrale rol in de meerderheid van de memes. Soms als doel, vaker nog als middel.
Er werd commentaar geleverd op de rol van de hulpdiensten, de (gebrekkige) coördinatie door overheden of de pure grootorde van de destructie met behulp van humoristische memes.
Church kwam tot de vaststelling dat mensen de ramp wel degelijk serieus namen. Niettemin waren memes haast een psychologische en viscerale reactie op een grote ramp. Door de specifieke drager (i.e. memes) werd humor bijna vanzelfsprekend.
Church wijst er op dat humor niet enkel dient om mensen aan het lachten te krijgen. Een essentiële functie is het samenbrengen van mensen. Humor verbindt mensen en helpt hen tegenslag te overwinnen.
Op crisismomenten wordt sociale media een plek waar mensen een lach en een traan kunnen delen.
Kunnen memes ons helpen met traumaverwerking?
Het lijkt er in elk geval op. Ook bij ons zag je iets gelijkaardig. Toen Brussel in 2015 in lockdown ging omwille van de terreurdreiging werden er massaal video’s en afbeeldingen van katten gedeeld.
Als reactie van de politie om geen beelden van de acties te delen, ja. Maar het bracht mensen ook samen. Op zo’n crisismomenten wordt sociale media — naast een giftige slangenkuil — ook een plek waar mensen een lach en een traan kunnen delen.
Ondertussen gaan de Notre Dame-memes de laatste fase in: die van de complete meta-absurditeit. Ook de Notre Dame ontsnapt bijvoorbeeld niet aan de 9/11 samenzweringstheorieën. Zo is de cirkel helemaal rond.
