Uzayda Stres ve Stresörler

İnsanlar, kendilerine ait olan her şeyi dünyada bırakıp bir uzay aracı ile uzaya doğru fırlatıldıklarında onlara eşlik eden, çoğumuzun epey yakından tanıdığı bir ‘şey’ var. Bu şey; üniversite sınavına hazırlanırken tüm yıl boyunca yanımızdadır, tüm vize final dönemimizde yine bizimledir. Bazen yanımızda olduğunu o kadar sert bir şekilde hissettirir ki bizi sabahlara kadar uyutmaz hatta hasta edip yataklara düşürür, bazen de yanımızda olduğunu unutturur ve ‘hallederiz ya’ kafasına bürünüp hiçbir şeyi halledemediğimiz zamanlar yaşatır.

Bu ‘şey’ , psikologların ‘canlı bir varlığın, dengesini bozan ve baş etme kabiliyetini zorlayan ya da aşan uyarıcılara verdiği tepki’ olarak tanımladığı strestir (1).

Bize uzayda da eşlik eden stresin; fizyolojik, performans, kişiler arası ve psikiyatrik olmak üzere dört çeşidi vardır.

Uzay ortamı, insanların doğal olarak uygun olmadığı, karmaşık psikolojik ve fizyolojik adaptasyon süreçlerini gerektiren ekstrem bir yaşam alanı ve astronotlar için de ekstrem bir çalışma ortamıdır.

Uzayda fizyolojik adaptasyon için temel zorluk, yer çekiminin olmamasıdır(mikro seviyede). Özellikle, kardiyovasküler ve vestibüler sistem üzerindeki mikro yerçekimi ile ilgili etkiler arasında, vestibüler sistemdeki uzay hareket hastalığına yol açabilecek değişikliklerden kaynaklanan duyusal çatışmalar ve baş ağrısıyla ilişkili olabilen vücut sıvısının, vücudun üst kısmına kayması bulunur.Kas-iskelet sisteminde mikro yer çekimi ile ilgili uzun süreli fizyolojik etkiler görülebilir. Bu etkiler, uzay görevinin süresine bağlıdır ve kas-kemik kaybına neden olabilir.

Uzayda hava koşullarının etkilerini azaltmak için çeşitli önlemlerin uygulanması gerekir. En önemli önlem, düzenli olarak yapılan fiziksel egzersizdir. Uzayda uyumak, Dünya’daki uykudan daha kısa ve daha rahatsızdır ve bu da çeşitli uyku bozukluklarına yol açabilir.

Fizyolojik, performans ve kişiler arası stresler, uzay görevine giden ekibin, Dünya dışı ortamların koşullarına uyum sağlama girişimlerini normalleştirme eğilimindedir. Buna karşılık, psikiyatrik stresler bu koşullara anormal tepki eğilimindedir.

Mürettebat üyelerinin sağlığını ve refahını olumsuz yönde etkileyebilecekleri, birbirleriyle ve görev kontrolündeki insanlarla ilişkilerine müdahale edebilecekleri, tehlikeli durumlar yaratabilecekleri ve başarıyı engelleyebilecekleri için, bu streslerin etkilerini anlamak ve bunlarla başa çıkmak önemlidir.

Peki verdiğimiz bu stres tepkisinin nedeni nedir? ‘Strese neden olan iç veya dış bir olay ya da uyarıcı’ olarak tanımlanan stresörler, insanların stres tepkisi vermelerine neden olmaktadır. Uzaydaki stresörler de fiziksel, yaşanabilirlik, psikolojik ve kişiler arası olmak üzere dört çeşittedir.

Uzaydaki insanı etkileyebilecek stresörlerin bazıları birbiriyle ilişkilidir. Fiziksel stresörlerden bazıları yaşanabilirlik stresörlerini belirler.Aynı zamanda, yaşanabilirlik stresörü, kişinin hapsolma ve tehlike deneyimini etkileyen ve mürettebat büyüklüğünün etkisine göre fiziksel ortamlar oluşturur.

Bireysel ve kişiler arası düzeylerdeki psikolojik stresörler dikkate alınarak, uzay görevinin öncesindeki seçim ve eğitim sırasında, uçuş sırasındaki izleme ve destek sürecinde, görev sonrası Dünya’ya uyum sırasında, olumsuz durumlar en aza indirilebilir. Ya da cinsiyet ve kültürel farklılıklarla ilgili kişiler arası stresörler, dikkatli mürettebat seçimi ve eğitimi ile en aza indirilebilir.

Kaynaklar:

(1): Psikoloji ve Yaşam: psikolojiye giriş

Çeviri: Space Psychology and Psychiatry

Arka plan fotoğrafı: Nasa