Ətraf mühit və insanlar
İnsani sivilizasiya və qloballaşma indiki ssenaridə qlobal mühitdə davamlı dəyişikliyin əsas günahkarlarıdır. Burnundan plastik pipet çıxarılan tısbağaya yanan bəşəriyyət, buna səbəb olan arxa planı görmədi…
Bir orqanizmi ömrü boyu əhatə edən və ona təsir edən hər şeyə ətraf mühit deyilir. Bu mühit həm canlı (biotik), həm də cansız (abiotik) komponentlərdən ibarətdir. İnsani sivilizasiya və qloballaşma indiki ssenaridə qlobal mühitdə davamlı dəyişikliyin əsas günahkarlarıdır. Qlobal ekoloji problemlərə töhfə verə biləcəyi deyilən müxtəlif proseslərə çirklənmə, qlobal istiləşmə, ozonun tükənməsi, turşu yağışı, təbii ehtiyatların tükənməsi, meşələrin qırılması, biomüxtəlifliyin itirilməsi və s. daxildir. Demək olar ki, bütün bu proseslər təbii ehtiyatlardan qeyri-sabit şəkildə istifadənin nəticəsidir və ətraf mühitə bir çox mənfi təsir göstərir.
Əsas təsirlərdən biri yanacağın sənaye və avtomobillər tərəfindən yandırılması nəticəsində atmosferə çox miqdarda karbon qazı və digər istixana qazlarının buraxılmasıdır. Nəticə dünya miqyasında çirklənmə problemi, planetimizin temperatur dalğalanması, ozon dəliyi və Yer kürəsinin iqlimində qarşısı alınmaz dəyişikliklərdir.
Meşələrin itirilməsi, su obyektlərinə və onların ekosistemlərinə turşu yağışı ilə zərər vurma, təbii ehtiyatların həddən artıq istismarı, yaşayış yerlərinin məhv olması və digər tanınmış səbəblər üzündən növlərin kütləvi şəkildə məhv olması dünya miqyasında ekoloji problemlərlə əlaqədardır.
Sürətlə böyüyən demoqrafik quruluş və qloballaşma nəzarətsiz urbanizasiya, sənayeləşmə, meşələrin qırılması və faydalı kənd təsərrüfatı torpaqlarının itirilməsi səbəbindən bir sıra ekoloji problemlərə yol açır. Təhlükəsiz su, pis sanitariya və gigiyena şəraiti, havanın çirklənməsi və qlobal iqlim dəyişikliyi dünyada ölümlərin və xəstəlik yükünün təxminən onda bir hissəsini təşkil edir.
Belə ekoloji problemlərə görə planetimiz ciddi ekoloji böhranla üzləşir. Mövcud ekoloji problemlər indi fəlakətlərə və faciələrə səbəb olur, gələcəkdə də itkilərin səbəbi olacaq və bu məsələlərin aradan qaldırılması üçün müvafiq qanunların hazırlanması və insanların təbii ehtiyatlardan davamlı şəkildə istifadə etmələrini təmin etmək üçün məsul orqanlardan təcili diqqət tələb edilməlidir.
Kənd təsərrüfatındakı problemlər
Hər gün nə qədər yemək yediyinizi düşünün. İndi dünya əhalisinin nə qədər olduğunu və bu insanların hamısının qidalanması üçün nə qədər qidaya ehtiyac olduğunu düşünün. Əkinçiliyin inkişafından bəri, əhalini qidalandırmaq üçün tələb olunan qidanın əksəriyyəti sənayeləşmiş kənd təsərrüfatı hesabına istehsal edilmişdir. 1960-cı illərdən bəri bu növ kənd təsərrüfatından istehsal olunan qida miqdarı kəskin şəkildə artdı və hazırda yer üzündə hər bir insanı qidalandırmaq üçün kifayət qədər qida istehsal olunur.
Sənayeləşmiş kənd təsərrüfatı böyük miqdarda qida istehsalında uğurlu olsa da, kənd təsərrüfatındakı problemlər səbəbindən ərzaq istehsalının gələcəyi təhlükə altındadır. Kənd təsərrüfatında ən böyük problemlərdən ikisi əkin sahələrinin itirilməsi və istehsal olunan bitki və heyvandarlıq növlərinin azalmasıdır.
Kənd təsərrüfatının ətraf mühitə təsiri torpaqdan suya, havaya, heyvan və torpaq müxtəlifliyinə, insanlara, bitkilərə və qidanın özündə olan müxtəlif amillərə bölünür. Kənd təsərrüfatı ilə əlaqəli bəzi ekoloji problemlər iqlim dəyişikliyi, meşələrin qırılması, ölü zonalar, gen mutasiyaları, suvarma problemləri, çirkləndiricilər, torpağın deqradasiyası və tullantılardır.
İqlim dəyişikliyi
İqlim dəyişikliyi və kənd təsərrüfatı bir-biri ilə əlaqəli proseslərdir, hər ikisi dünya miqyasında baş verir. Qlobal istiləşmənin kənd təsərrüfatına, o cümlədən temperatur, yağış və buzlaq əriməsinə təsir göstərəcəyi proqnozlaşdırılır. Bu saydıqlarımız biosferin insan əhalisi və ev heyvanları üçün kifayət qədər qida istehsal etmək qabiliyyətini təyin edir. Dəm qazının səviyyəsinin yüksəlməsi məhsuldarlığa həm zərərli, həm də faydalı təsir göstərə bilər. Qlobal iqlim dəyişikliyinin kənd təsərrüfatına təsirinin qiymətləndirilməsi əkinçilik məhsuldarlığını artırmaq üçün əkinçiliyi düzgün təxmin etməyə və uyğunlaşdırmağa kömək edə bilər. İqlim dəyişikliyinin kənd təsərrüfatı istehsalına təsirinin qeyri-müəyyən olmasına baxmayaraq, fərdi əkin üçün uyğun böyümək zonalarını dəyişdirməsi ehtimalı böyükdür. Bu coğrafi dəyişikliyə düzəlişlər xeyli iqtisadi xərcləri və sosial təsirləri əhatə edəcəkdir.
Meşələrin qırılması
Meşələrin qırılması dünyanın meşələrini geniş miqyasda təmizləyir və nəticədə çox sayda torpaq ziyanına səbəb olur. Meşələrin azalmasının səbəblərindən biri otlaq və ya əkin üçün torpaq sahələrini genişləndirməkdir. İngilis ekoloq Norman Myersin sözlərinə görə, meşəsizləşmənin 5% -i maldarlıq, 19% -i həddindən artıq ağır meşəbəylik səbəbindən, 22% -i xurma yağı plantasiyalarının böyüyən sektoru səbəbiylə və 54% -i sənayeləşmiş əkinçilik ilə əlaqədardır.
Meşələrin qırılması milyonlarla növün yaşayış yerini itirməsinə səbəb olur və eyni zamanda iqlim dəyişikliyinin sürücüsüdür. Ağaclar bir karbon lavası rolunu oynayır: yəni atmosferdən istənməyən istixana qazını, karbon qazını udurlar. Ağacların kəsilməsi atmosferə karbon qazını buraxır və havada artan karbon qazını fotosintez yolu ilə oksigenə çevirmək üçün daha çox ağac tələb olunur. Bu şəkildə meşələrin qırılması iqlim dəyişikliyini artırır. Ağaclar meşələrdən çıxarıldıqda torpaqlar qurumağa meylli olur, çünki artıq kölgə olmur və su buxarını ətraf mühitə qaytararaq su dövranına kömək edəcək ağaclar məhvə doğru gedir. Gələcəkdə meşələr, mənzərələri olan yerlər heç bir ağac olmadan potensial olaraq çöllərə çevrilə bilər. Ağacların kəsilməsi da temperaturun həddindən artıq dalğalanmasına səbəb olur.
Etik olmayan heyvan istismarı
Heyvandarlığın ətraf mühitə vurduğu zərər kimi, heyvanlara vurduğu psixoloji və travmatik zədələr az deyil. Gündəlik həyatda heyvandarlıq təsərrüfatları ətə olan tələbatımızla əlaqələndirilir.
Ətin ətraf mühitə təsiri olduğunu bilirik. Biz bilirik ki, ət istehlakımızı azaltmaq, karbon emissiyasını daha kiçik hala gətirməyə kömək edə bilər. Bəs bu iddiaların arxasında statistika və faktlar nələrdir?
- Heyvan kənd təsərrüfatı istixana qazı tullantılarının 18% -i üçün cavabdehdir, bu,bütün nəqliyyat vasitələrinin havaya atdığı qazların cəmindən çoxdur. (Mənbə: FAO, 2005)
- Heyvandarlıq insanla əlaqəli bütün azot oksidi tullantılarının, 65% karbon qazının, 296 dəfə qlobal istiləşmə potensialına malik istixana qazından məsuldur və atmosferdə 150 il qalır. (Mənbə: Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, 2006)
- Heyvan kənd təsərrüfatında su istehlakı ildə 128–287 trilyon litr arasında dəyişir. (Mənbə: BioScience, 2004)
- 2500 inəyi olan bir ferma 411 min əhalisi olan şəhərlə eyni miqdarda tullantı istehsal edir. (Mənbə: Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi, 2004)
- Hər il Avstraliyada ət üçün 600 milyondan çox toyuq istehsal olunur. (Mənbə: Avstraliya Toyuq Ət Federasiyası, 2013)
- İnsanlar indi orta hesabla gündəlik zülalın üçdə birini və enerjisinin 17 faizini (kalorini) heyvan mənbələrindən əldə edirlər. (Mənbə: Steinfeld, 2006, Henning 2011-də göstərilmişdir).
- Heyvanlar indi qlobal ərzaq tədarükünün təmin etdiklərindən daha çox zərər çəkirlər. (Mənbə: Henning 2011).
- Heyvandarlıq istehsalı dünyada su istifadəsinin 8%-ni təşkil edir. (Mənbə: Steinfeld, 2006, Henning 2011-də göstərilmişdir).
- 2050-ci ilə qədər dünya əhalisinin 9 milyarda çatacağı proqnozlaşdırıldıqda heyvandarlıq məhsullarına tələbatın iki dəfə artacağı proqnozlaşdırılır ki, bu da heyvandarlıqdan istixana qazı ifrazının artmasına səbəb olacaqdır. (Mənbə: McAlister 2011)
- BMT-nin məlumatına görə hər il kəsim üçün göndərilən sənaye mal-qarasının sayı Yer kürəsindəki insan əhalisinin səkkiz qatına bərabərdir. Tarixdə heç bir zaman bu qədər heyvan öldürülməmişdir və ya bu qədər əziyyət çəkməmişdir. Kütləvi istehsal və kəsim müəssisələri heyvanların əziyyət və sui-istifadə hallarının əsas səbəbidir. Bu səssiz qurbanlar ət, süd və yumurta istehsal edən maşınlara çevrildi. Bu heyvanlar yaşamaq istəyi olan həssas varlıqlardır, lakin biz bu istəyi onların əlindən öz maraqlarımızı və dad zövqümüzü təmin etmək üçün alırıq.
Süfrələrimizdə yer alan toyuq haqqında araşdırma etsək görərik ki, bu qida süfrələrimizə qeyri-etik yollarla gəlib çatır. Hətta cücələr o qədər ağıllıdırlar ki, Avstraliyanın Macquarie Universitetinin keçmiş heyvan davranışı üzrə mərhum doktor Chris Evans qeyd edirdi:
“Konfranslarda bir hiylə olaraq toyuqları qeyd etmədən ağıllı davranışlar sərgiləyən heyvanlar haqqında danışanda insanlar mənim meymunlar haqqında danışdığımı düşünür.”
Lakin fabrik təsərrüfatlarında böyüdülən toyuqlara heç vaxt təbii və ya vacib olan hər hansı bir işi görmək imkanı verilmir. Hər il milyonlarla, milyardlarla bu həssas heyvanlar yem üçün öldürülür və onların əksəriyyəti həyatlarını yumurtadan çıxdıqları andan öldürüldükləri günə qədər həbsdə keçirirlər. “Sərbəst” və ya kütləvi istehsal fermalarda böyüdülən toyuqlar hələ də dimdiklərinin bir hissəsi isti bıçaqla kəsilərək məhv edilir və adi təsərrüfatların toyuqlarını öldürən eyni dəhşətli kəsmə ocaqlarında həyatlarına şiddətlə son qoyulur.
Ət üçün yetişdirilən toyuqlar toyuq sənayesi tərəfindən “broylerlər” adlandırılaraq həyatlarını on mindən çox toyuqla birlikdə çirkli, ammonyak dolu qəfəslərdə keçirirlər. Bir çox digər toyuqla birlikdə sıxılmaq onları vəhşiləşdirərk, bir-birilərini didməsi və tüklərini yolmasıyla nəticələnir ki, açılan yaralara heç vaxt baytar tərəfindən müdaxilə edilmir. Ət üçün böyüdülən toyuqların əksəriyyəti qeyri-adi dərəcədə qısa müddətdə böyüyür və böyüməni təşviq edən dərmanlarla qidalanır. Bir çox quş skelet problemindən əziyyət çəkir və hətta astsitdən ölür. Təbiətdə bu xəstəliklər, demək olar ki, heç vaxt baş vermir.
Astsit — ürəkləri və ciyərlərinin sürətli skelet böyüməsinə davam gətirə bilməmələrinin səbəb olduğu bir xəstəlikdir.
Yumurtadan cəhənnəmə: yumurta sənayesi
Yumurtası üçün istismar olunan quşlar, yumurta sənayesi tərəfindən lələklərini çıxaran, dərilərini zədələyən və ayaqlarını şikəst edən naqil batareyaları qəfəslərində bir yerə yığılırlar. Ət üçün böyüdülən toyuqlar kimi, yumurta fermalarında olan toyuqlar adətən günəş işığından, təmiz hava və təbiətdən ləzzət ala biləcəkləri hər şeydən məhrumdurlar.
Erkək cücələr yumurta verə bilmədiyi və ət sənayesinin həddindən artıq əti istehsal etməməsi səbəbindən yumurtadan çıxan kimi ya kəsici aparatlara atılır, ya qazla boğulur ya da diri-diri yanırılır. Dişi cücələr anaları kimi eyni, qısa, acınacaqlı həbsxanaya məhkum edirlər. Toyuqlar təbiətdə 10 ildən çox yaşaya bilsələr də, adətən, cəmi iki ildən sonra yumurta istehsal etməyə davam etmək üçün bədənlərində taqət qalmadıqda kəsimxanalara göndərilir.
Kəsim üçün hazırlanan toyuqlar lazımi qida və su olmadan, nəqliyyat vasitələrində sıx şəkildə uzun məsafələrə aparılır. Kəsimxanada ayaqları zəncirlənir, boğazları bir maşın tərəfindən kəsilir və lələklərini çıxarmaq üçün isti-isti suya batırılırlar. Bir çoxu bütün işgəncə prosesində hələ də şüurlu olur. Təəssüflər olsun ki, hələ də insanların qida təhlükəsizliyi üçün heyvan istismarı heç səngimədən davam edir.
Meşələrin qırılması və idarə olunması problemi
2012-ci ildə meşə təsərrüfatı və digər torpaq istifadəsi dünya tullantılarının 10 faizini təşkil etmişdir. Yer kürəsindəki kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların çoxu artıq tarlalara və otlaqlara çevrilmişdir. Əkin və ya otlaq üçün yararlı qalan torpaqlar əsasən tropik biomlarda – tropik meşələrin dörddə üçü, meşəliklər və savannalar uyğun gəlir. Meşələr tez-tez kiçik fermer təsərrüfatlarının yerli qida ehtiyaclarını ödəmək üçün təmizlənir, lakin yağ, xurma və soya pambığı kimi qlobal mallara tələbat üstünlük təşkil edən bir hala gəlir.
Əvvəllər olduğu kimi gələcək ərzaq ehtiyaclarını ödəyəcəyiksə – inkişaf etməkdə olan ölkələrdə məhsul istehsalı əsasən əkinə yararlı torpaqların genişlərməsi hesabına artırsa, 2050-ci ilə qədər qlobal kənd təsərrüfatı tullantılarının ən azı 30 faiz artacağı təxmin edilir. Bu gün heyvandarlıq və böyüməkdə olan bitkilərin tullantıları kənd təsərrüfatı tullantılarının əsas səbəbkarıdır.
Dünyanın plastik çirklənmə böhranı
Planetin çox hissəsi heyvan və bəlkə də insan sağlamlığına zərər verən atılmış plastikdə üzür. Bəs istehlak edilən bu plastiklər təmizlənə bilərmi?
Plastik çirklənmə ətraf mühitin ən aktual problemlərindən birinə çevrildi, çünki sürətlə artan birdəfəlik plastik məhsulların istehsalı dünyanın onlarla mübarizə etmək qabiliyyətini çoxdan geridə qoydu. Plastik çirklənmənin ən yüksək payı Asiya və Afrika ölkələrində görünür, burada zibil toplama sistemləri çox vaxt lazımi səviyyədə olmur və ya ümumiyyətlə təmizlənmə mövcud deyil, xüsusən, təkrar emal nisbəti az olan ölkələrdə, su hövzələri bu plastiklərdən “yaxa qurtarmaq” üçün ideal yerlər hesab olunur.
Üzvi əsaslı yanacaqlardan hazırlanan plastiklərin təbiətdə qalma müddəti bir əsrdən çoxdur. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra minlərlə yeni plastik məhsulun istehsalı və inkişafı sürətləndi, beləliklə, müasir əsrin dəyişdirilməsi ilə plastik olmadan həyatın bu gün tanınmaz hala gələcəyini bildirdi. Plastiklər pula qənaət edən qurğularla tibbdə inqilab etdi, kosmos səyahətini mümkün etdi, ucuz gigiyenik vasitələr və həyatımızın hər anında istifadə edəcəyimiz məişət mallarını yaratdı. Amma təbiəti qarşısı alınmaz, dəhşətli böhranla üz-üzə qoydu. Burnundan plastik pipet çıxarılan tısbağaya yanan bəşəriyyət, buna səbəb olan arxa planı görmədi…
