Çynmy ýa ýalan — klimatyň üýtgemegi ýer titremä täsir edip bilermi?
Soňky günlerde ýer titremeler barada habarlaryň artmagynyň netijesinde klimatyň üýtgemegi bilen ýer titremeleriň arasyndaky baglanyşyklar barada beýanlar hem döremäge başlady. Iki hadysanyň baglanyşygy ýok ýaly bolup görünse-de, käbir alymlar olaryň arasynda aýlawly baglanyşygyň bolup biljekdigini çaklaýarlar. Geliň, öňe sürlen käbir subutnamalara has içgin seredeliň.
Arktikada ereýän aýzbergleri göz öňüne getiriň, buzuň giň meýdany ýuwaş-ýuwaşdan suwa öwrülýär we okeana akýar. Bu ýagdaý ýer titremesiniň güýçli sarsmagyndan uzakda ýaly görünse-de, ikisiniň arasynda baglanyşyk bolup biler. Buzuň agramy azaldygyça, ýeriň ýokarlanmagyna sebäp bolýar, muňa izostatiki yza gaýdyş diýilýär. Bu golaýyndaky tektoniki plitalarda goşmaça basyş döredip biler we seýsmiki işjeňlige sebäp bolup biler. “Science Advances” žurnalynda 2018-nji ýylda çap edilen ylmy iş Grenlandiýada buzuň eremeginiň dünýädäki ýer titremeleriň köpelmegine goşant goşup biljekdigini subut etdi.
Klimatyň üýtgemegi bilen ýer titremeleriň arasynda ýene bir bolup biläýjek baglanyşyk ýerasty suwlaryň üýtgemegidir. Ýerasty suwlaryň çykarylmagy ýa-da klimatyň üýtgemeginiň esasynda ygallardaky üýtgemeler suwuklyklaryň ýeriň aşagyndaky paýlanyşyna täsir edip biler, bu bolsa tektoniki döwülmelerde basyşa täsir edip biler we ýer titremä sebäp bolup biler. Mysal üçin, “Nature” žurnalynda çap edilen 2018-nji ýylda geçirilen gözlegde, Kaliforniýadaky ýerasty suwlaryň derejesindäki gurakçylyk bilen baglanyşykly üýtgeşmeleriň sebitde kiçi we orta ýer titremeleriň köpelmegine sebäp bolandygy anyklandy.
Klimatyň üýtgemeginiň seýsmiki işjeňlige aýlawly täsir edip biljekdigini görkezýän käbir subutnamalar bar bolsa-da, ýer titremeleriniň aglaba böleginiň klimatyň üýtgemeginiň täsiri bolmadyk tebigy tektoniki prosesler sebäpli ýüze çykýandygyny bellemek möhümdir. “Earth-Science Reviews” žurnalynda çap edilen 2021-nji ýyldaky syna görä ylym jemgyýetiniň umumy ylalaşýan netijesi — klimatyň üýtgemeginiň seýsmiki işjeňlige ýetirýän täsirleriniň çylşyrymly we çaklamak kyn bolmagydyr. Alymlar iki hadysanyň arasynda aýlawly baglanyşyklaryň käbir mysallarynyň bardygyna garamazdan, gönüden-göni baglanyşygyň subutnamalarynyň çäklidigini bellediler.
Ýer titremeleriniň klimatyň üýtgemegine bolup biljek ikinji derejeli täsirlerini hem göz öňünde tutmalydyrys. Ýer titremeleri infrastruktura giňden zeper ýetirip, parnik gazlarynyň we beýleki hapalaýjy maddalaryň çykmagyna sebäp bolup biler. Mysal üçin, 2011-nji ýylda Ýaponiýanyň Fukuşima şäherinde bolup geçen ýer titremesi we ondan soňky tsunami ýadro elektrik stansiýasyna zeper ýetirip, uly radiasiýa çykmagyna sebäp boldy. Mundan başga-da, ýer titremeler ilatyň ýerini üýtgedip biler, bu bolsa goşmaça transportyň we energiýa sarp edilişiniň netijesinde howa goýberilýän parnik gazlaryň köpelmegine sebäp bolup biler.
Jemläp aýtsak, ýer titremeleriň aglaba bölegi klimatdan garaşsyz tektoniki hadysalaryň esasynda emele gelýär. Ýer ýüzüniň ýaşaýjylaryna bolsa tebigy hadysalar bilen ýaşamagy öwrenäýmek galýar.
