Ýer şary klimatyň üýtgemeginiň netijeleri bilen ýüzbe-ýüz bolmagyny dowam etdirýärkä, gaýtadan dikeldilýän energiýa uglerod zyňyndylaryny azaltmak we global ýylylyga garşy göreşmek üçin möhüm çözgüt hökmünde ýüze çykýar.
Sözbaşydaky soraga dolansak, gaýtadan dikeldilýän energiýa näme we näme üçin beýle möhüm?
Gaýtadan dikeldilýän energiýa wagtyň geçmegi bilen doldurylýan we hiç wagt tükenip bilmeýän tebigy baýlyklardan alynýan energiýany aňladýar. Gaýtadan dikeldilýän energiýa gün, ýel, gidro, geotermiki we biomassa ýaly tebigy taýdan doldurylýan energiýa çeşmelerine degişlidir. Çäkli we täzelenmeýän gazylyp alynýan ýangyçlardan tapawutlylykda, täzelenip bilýän energiýa çeşmeleri wagtyň geçmegi bilen doldurylyp, durnukly energiýa üpjünçiligi üçin ideal çözgüt bolup biler.
Olara näme üçin gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri diýilýär? Jogap — bu energiýa çeşmeleriniň, gün şöhleleri ýa-da derýadaky suw akymlary ýaly tebigy prosesler bilen yzygiderli doldurylýandygyndadyr. Diýmek, emele gelmesi üçin millionlarça ýyl gerek bolan we çalt azalýan gazylyp alynýan ýangyçlardan tapawutlylykda, täzelenip bilýän energiýa çeşmeleri gutarman belli bir wagtlap ulanylyp bilner.
Emma gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri näderejede hakyky? Aslynda, gaýtadan dikeldilýän energiýa adaty gazylyp alynýan ýangyçlara seredeniňizde özüniň üstünlikli we durnukly alternatiwadygyny subut etdi. Dünýäniň köp ýurtlary eýýäm giň gerimde gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine geçdiler. Mysal üçin, Amerikanyň Birleşen Ştatlarynda ýel energiýasynyň çalt ösmegi, ýurduň elektrik energiýasynyň 7%-den gowragynyň ýel energiýasyndan emele gelmegini getirdi.
2020-nji ýylda ilkinji gezek gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri ABŞ-da kömürden has köp elektrik öndürdi. Mundan başga-da, Germaniýa, Daniýa we Kosta Rika ýaly ýurtlar ýakyn wagtda gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine doly bil baglamak üçin uly maksatlar goýdy.
Täzelenýän energiýanyň gazylyp alynýan ýangyçlardan birnäçe artykmaçlygy bar. Birinjiden, has arassa, şeýle hem klimatyň üýtgemegine goşant goşýan parnik gazlarynyň az mukdaryny öndürýär. Ikinjiden, has ygtybarly we tükenmezden belli bir wagtlap ulanylyp bilner. Üçünjiden, häzirki wagtda import edilýän ýangyçlara bil baglaýan ýurtlar üçin energiýa garaşsyzlygyna sebäp bolup biler. Netijede, ýangyçlary uzak aralyga daşamak zerurlygyny azaldyp, ýerli derejede täzelenip bilýän energiýa öndürilip bilner.
Iň meşhur dikeldilýän energiýa çeşmelerinden biri gün energiýasydyr. Gün panelleri barha elýeterli we täsirli bolýar, bu bolsa öý eýeleri we uglerod aýak yzlaryny azaltmak isleýän kärhanalar üçin amatly bolýar. Mundan başga-da, has giň gerimde arassa energiýa bilen üpjün etmek üçin dünýäniň köp ýerinde ABŞ, Hytaý we Hindistan ýaly ýurtlarda hem gün elektrik stansiýalary gurulýar.
Ýel energiýasy, meşhur gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmesidir. Ýel turbinalaryny dünýäniň köp ýerinde, gury ýerde we deňizde tapyp bolýar we elektrik energiýasyny öndürmek üçin ulanylýar. Aslynda, ýel energiýasy diňe 2020-nji ýylda kuwwaty 10% ýokarlanyp, dünýäde gaýtadan dikeldilýän energiýanyň iň çalt ösýän çeşmesine öwrüldi.
Gidroelektrik energiýasy onlarça ýyl bäri ulanylýan ýene bir täzelenip bilýän energiýa çeşmesidir. Gidroelektrik stansiýalary akýan suwuň energiýasyny elektrik energiýasyny öwürýär.
Gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleriniň üstünliklerine garamazdan, käbir adamlar gaz we ýangyç arkaly öndürilýän tok ýaly adaty gazylyp alynýan ýangyçlaryň has ygtybarly we netijelidigini öňe sürýärler. Şeýle-de bolsa, gaýtadan dikeldilýän energiýa tehnologiýasynyň kämilleşmegi dowam edýärkä, bu argument barha azalýar.
Gaýtadan dikeldilýän energiýa täze iş orunlaryny döretmek we ykdysady ösüşi höweslendirmek mümkinçiligine eýe. Halkara täzelenýän energiýa gullugynyň habaryna görä, 2019-njy ýylda gaýtadan dikeldilýän energiýa pudagynda dünýäde 11,5 million adam işledi we bu mukdaryň ýakyn ýyllarda artmagyna garaşylýar. Mundan başga-da, gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri barha elýeterli bolup, olar adaty gazylyp alynýan ýangyçlara amatly alternatiwa öwürilýärler.
Netijede, täzelenip bilýän energiýa, daşky gurşaw we adam saglygy üçin gazylyp alynýan ýangyçlardan has gowudyr.
Gaýtadan dikeldilýän energiýa dünýäniň energiýa zerurlyklaryna geljegi uly çözgüt hödürleýär. Klimatyň üýtgemeginiň netijeleri bilen ýüzbe-ýüz bolmagymyzy dowam etdirenimizde, gazylyp alynýan ýangyçlara garaşlylygymyzy azaltmak we global ýylylyga garşy göreşmek üçin gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerine geçmek has möhümdir.
Makalanyň awtory,
Maral Allaberdiýewa.
