MÜZİĞİ GÖRMEK, RENKLERİ TATMAK: SİNESTEZİ
Karşınıza gelen yiyeceğin tadını ilk görüşte anlayabilirsiniz değil mi? Ya da duyduğunuz bir müziğin içeriğinde hangi aletlerin kullanıldığına dair tahminde bulunabilirsiniz. Gelin tüm bu düzenli algılarınızı bir kenara koyalım ve duruma başka bir pencereden bakalım. Örneğin yiyeceğin tadını almak yerine aklınıza bir ‘‘heykel’’ veyahut herhangi bir ‘‘geometrik şekil’’ gelse ne düşünürdünüz? Benzer şekilde bir tabloya baktığınızda renkler size ekşi, tatlı, acı tadı verse ya da bir çiçeği kokladığınızda zihninizde birden Beethoven’in ‘‘slience’’ adlı bestesini dinlediğiniz an gelse… Muhtemelen bir rüyada olduğunuzu ya da ortalama bir bilim kurgu filminde olduğunuzu düşünürdünüz. Ama sizlere sunulan tüm bu örnekler aslında içerisinde bulunduğumuz dünyadan, sizden, bizden, hepimizin içinden belki de yolda yürürken selamlaştığınız tanıdıklarımızdan biri olabilir. Literatürde bu algı karışıklığına ‘‘Sinestezi’’ denmektedir. Gelin bu olaya birlikte mercek tutalım!
Sinestezi Nedir?
Sinestezi kelime kökeniyle Yunanca syn (birlikte) ve aisthēsis (algı) sözcüklerinin birleşiminden oluşan birleşik duyu anlamına gelen bir algı değişikliğidir. Sinestezik bireylerde bir duyu organından gelen sinyaller otomatik olarak başka bir duyu organının işlenmesinden sorumlu beyin bölgelerine gitmektedir [1]. Sinestezide iki algı birbirini asla iptal etmez, yalnızca birbirine eklenir. Kısacası beş duyunun çeşitli kombinasyonuyla oluşmaktadır. Etrafta işitsel bir uyaran varken bireyin sesle beraber sesin tadını, rengini ya da kokusunu algılaması veya şekillerin görüntüsünün bir tat algılamaya sebep olması durumları sinesteziye örnek verilebilir. Bu durumda olan kişilere sinestet denir. Sinestetlerin duyu organları (görme, duyma, dokunma, tatma ve koklama) sinestet olmayan diğer insanlarınkine göre çok daha farklı ve derin algılamaktadır. Çoğu sinestet, algı dünyalarının, sinestet olmayanlardan çok daha zengin olduğu görüşündedir [2]. Sinestezi nörolojik ve psikolojik faktörlerden kaynaklanan bir fenomendir. Algılama esnasında birden fazla beyin bölümünün aktif hale gelmesinin sinesteziye sebep olabileceği düşünülmektedir [2]. Hastalık olarak kabul edilip edilmemesi konusunda da farklı görüşler mevcuttur. Kimileri bu durumun nörolojik bir bozukluk olduğunu düşünürken diğer bir kısım ise az önce bahsedildiği üzere algıda yükseklik olarak ifade etmektedir.
Sinestezi, ilk tanımlamalara göre ortalama olarak her 20.000 bireyden birinde görülmektedir [3]. Ancak yapılan çalışmalar, bu vakalarla karşılaşma frekansının daha yüksek olabileceğini de ifade etmektedir.
-BİR KAŞIK DOLUSU NOTA-
Sinestezi Çeşitleri Nelerdir?
Tanımı gereğince beş duyumuzun farklı kombinasyonuyla oluşan bir durum olduğu için haliyle de çok sayıda türüyle karşılaşılmaktadır. Günümüzde ancak 80 civarı sinestezi tanımlanabilmiştir [3]. Bu türler birçok şekilde sınıflandırılabilir ama genel olarak yaklaşmak gerekirse iki ana başlıktan söz edilebilir. İlki “idiyopatik” olarak isimlendirilen, sebebi bilinmeyen ve çoğunlukla geçici, ender olan sinestezidir [3]. Beyne alınan darbeler, bir takım sinirsel kimyasalların kullanımını engelleyerek ya da beyindeki orta temporal lobun hasarına neden olarak geçici sinestezik durumlara neden olabilir. Bir müddet sonra bu durum kendiliğinden geçtiği bilinmektedir [4].
İkinci türü ise “edinilmiş (sonradan kazanılan) sinestezi” olarak isimlendirilir. Sonradan kazanılan sinestezi genellikle bir başka hastalığa bağlı olarak ortaya çıkmaktadır [5]. En yaygın rastlanan örnek epilepsi hastalarıdır. Epilepsi nöbetleri geçiren hastaların %4'ünde sinestezi durumu da görülür [6]. Bu, sinestezinin ve epilepsinin tanımlarından ötürü oldukça anlaşılırdır: iki hastalıkta da beyin anormal elektrik sinyalleri üretmektedir. Epilepsi nöbetleri sırasında temporal lobdan olağandışı elektrik deşarjı oluşursa bireyde sinestezik algı oluşumları gözlenebilmektedir [6].
Sinestezi çeşitlerinden birkaç tanesi aşağıda sıralanmıştır:
o Grafem-renk sinestezisi (Grapheme-color): Bireyler, alfabedeki harfler ile rakamları belirli renklerle birlikte algılarlar [7]. Bu bireylerden biri için 3 rakamı her yerde kırmızı renkte görünebilir. Bu renkler her zaman bariz olmayabilir; rakamın etrafı bu renkle sarılmış ya da gölgelenmiş şekilde de olabilir.
o Ses-renk sinestezisi (Chromesthesia): Bireyler kapı açılma sesi, araba kornası gibi işitsel uyarıları renk olarak algılamaktadırlar. Tam tersi olarak renkleri müzik notaları olarak algılamaları da mümkündür.
o Rakam formu sinestezisi: Bireyler sayıları düşündüğünde, zihinsel bir sayı haritası istemeden ortaya çıkarırlar.
o Sıralı Dilsel Kişiselleştirme sinestezisi (Ordinal linguistic personification): Bireyler tarafından çeşitli günler, haftalar, aylar, yıllar, sayılar, rakamlar belirli kişiliklerle algılanırlar [7]. Birisi Z harfini mutsuz, çarşamba günlerini sinirli, 4 sayısını ise dürüst olarak algılayabilir.
o Sözcüksel-tat sinestezisi (Lexical-gustatory): Bireyler belirli sözcükleri duyduğunda farklı tatları algıladığı durumdur [7]. Örneğin ‘‘halk’’ sözcüğü duyulduğunda bireyin karamelize soğan tadı alması, ‘‘kedi’’ sözcüğü duyulduğunda ağıza domates çorbası tadı gelmesi gibi.
o İşitsel-dokunma sinestezisi (Auditory-tactile): Bireyler belirli sesleri duyduğunda vücudunun spesifik noktalarında dokunma hissinin oluştuğunu fark ederler [7]. Örneğin Sabah uyanırken alarm sesi duymak, birinin başınızı okşadığı hissini verebilir.
o Ayna-dokunma sinestezisi (Mirror-touch): Bireyler, bir olayın başkasının başına geldiğine tanık olursa, kendisine de dokunuluyormuş gibi hisseder [8]. Birinin arkadaşınıza işaret parmağıyla dokunduğunu gördüğünüzde eş zamanlı size de dokunuyormuş gibi hissedersiniz. Ya da bir hastaya CPR uygulayan bir hekimin etraftaki diğer sağlık çalışanlarından birinin göğsünde yoğun bası uygulandığını hissetmesi de örnek gösterilebilir. Sosyal açıdan her ne kadar kötü bir durum olarak görülse de bardağın dolu tarafından bakılmasında da fayda vardır örneğin, yüz ifadelerini tanımada avantaj olarak kullanılabilir.
o Uzamsal dizi sinestezisi (Spatial sequence): Bireyler sayıları veya sayısal dizileri uzaydaki noktalar olarak görebilirler [9].
Sinestetler ile İlgili Çıkarımlar
- En sık ortaya çıkan sinesteziler görsel algıyla ilişkili sinestezilerdir.
- Sinestezinin görülme sıklığı bazı durumlarda artmaktadır. Kadınlarda sinestezi erkeklere göre daha sık görülmektedir.
- Sinestetler genellikle görsel sanatlara ve müziğe ilgilidirler.
- Sinestezi, solaklar arasında daha yaygındır.
- Genetik akrabalarında sinestezi görülmüş kişilerin sinestet olma ihtimalleri artmaktadır.
- Sinestetler, nörolojik incelemelere göre çoğunlukla sağlıklı bulunmaktadır [10].
-KONUŞAN TABLOLARIN RESSAMLARI-
Ünlü Sinestetler
Ressam Van Gough, Wassily Kandinsky; yazar Vladimir Nabokov, besteci Duke Ellington, Franz Liszt, Nikolai Rimsky Korsakov; fizikçi Richard Feynman ve şair Arthur Rimbaud ile Charles Baudelaire başlarda gelmektedir [11].
![[• [Fotoğraf-4: “Starry Night”: (Vincent van Gogh.)]](https://miro.medium.com/v2/resize:fit:1100/format:webp/1*1fc5hSdstrFFrDhsM6elpw.png)
Sinestezi Tanımlanabilmesi İçin Gereken Kriterler Nelerdir?
- Sinestezi istemsiz ve otomatik olarak oluştuğu için kendinizi zorlayarak 3 sayısı ile mutluluk duygusunu eşdeğer görmeye başlamanız sinestezi değildir!
- Sinestezik algılar uzay-zamanda bir yere sahiptirler. Yani sinestezik bir algı her mekânda oluşmayabilir.
- Sinestezi algısı sabittir ve hep aynı şekilde oluşur.
- Sinestezik algılar hafızada güçlü yer tutarlar ve kolay kolay unutulmazlar.
- Sinestezik algı sonucu güçlü duyguların bir anda boşalması görülebilir [3].
SONUÇ
Görmüş olduğumuz gibi sinestezi genetik ve çevresel faktörler sebebiyle meydana gelebilen nöro-psikolojik bir durumdur. Sinestezinin iyi ve kötü yanlarını her ne kadar görmüş olsak da doğru yönlendirilme sayesinde bu durumlar bireylerin dolayısıyla toplumun lehine kullanılabilecek hale getirilebilir. Eğer otomatik olarak oluşan bir durum olmasaydı bu durumu kişisel çıkarlarımız için de kolaylıkla kullanabilirdik, örneğin beyniniz keman sesiyle bir dilim çikolatalı pastayı eşleştirmiş olsaydı canınız her tatlı çektiğinde bir orkestra müziği açıp kendinize ücretsiz tatlı şöleni verebilirdiniz. Düşünüyorum da bu durum belki de hastalık olarak tanımlanmayabilir. Her ne olursa olsun sanırım sinestet bireyleri hayatın renklerinden fazladan bir tat alabildikleri, yaşamın notalarını çok daha iyi görebildikleri için kıskanıyor olacağım.
KAYNAKÇA:
1) Taybaş, Çağlayan. “Sinestezi: Sesleri Görmek, Renkleri Duymak”. Sinirbilim, 22 Şubat 2016, https://sinirbilim.org/sinestezi/.
2) SİNESTEZİ. 26 Ocak 2020, https://irsapsikoloji.com/sinestezi/.
3) “Gerçek ‘Kafa Karışıklığı’: Sinestezi ve Evrim”. Evrim Ağacı, https://evrimagaci.org/gercek-kafa-karisikligi-sinestezi-ve-evrim-361.
4) Brang, David, ve V. S. Ramachandran. “Survival of the Synesthesia Gene: Why Do People Hear Colors and Taste Words?” PLOS Biology, c. 9, sy 11, Kas 2011, s. e1001205. PLoS Journals, https://doi.org/10.1371/journal.pbio.1001205.
5) 23706382. “Yıldız Tornavida- 26.Sayı”. Issuu, https://issuu.com/ytornavida/docs/26.
6) Hubbard, E. M. (2007). Neurophysiology of synesthesia. Current psychiatry reports, 9(3), 193–199.
7) The Many Types Of Synesthesia Explained | BetterHelp. https://www.betterhelp.com/advice/synesthesia/the-many-types-of-synesthesia-explained/.
8) Ward, J., & Banissy, M. J. (2015). Explaining mirror-touch synesthesia. Cognitive Neuroscience, 6(2–3), 118–133.
9) “Uzamsal Dizi Sinestezisi ve Bellek İlişkisi”. Aktüel Psikoloji, 22 Aralık 2009, https://www.aktuelpsikoloji.com/uzamsal-dizi-sinestezisi-ve-bellek-iliskisi-6237h.htm.
10) Sinestezi Belirtileri ve Tedavisi nelerdir? https://www.uzmandoktor.net/sinestezi.
11) “List of People with Synesthesia”. Wikipedia. Wikipedia, https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=List_of_people_with_synesthesia&oldid=1052153674.
