SAĞLIK PSİKOLOJİSİNDE DAVRANIŞ DEĞİŞİMİ: TRANSTEORİK MODEL

Bugüne kadar kaç defa kilo vermek için yeme alışkanlıklarınızı değiştirmeye çalıştınız? Ya da egzersiz yapmayı deneyip iki gün sonra vazgeçtiniz? Sigara içen bireyler sigarayı neden bir anda bırakamazlar? Bu soruların cevabı için sağlık psikolojisinde davranış değişimi konusuna göz atmak gerekir.

Sağlık Psikolojisinde davranışın doğasını anlayabilmek ve kavramsallaştırmak için pek çok teori ortaya atılmıştır. Diğer adı “Değişim Aşamaları Modeli” olan “Transteorik Model”, bu alanda en bilinen teoridir çünkü birçok modelden farklı bileşenleri bir araya getirir. Transteorik Model’in geçerliliği sigara ve alkol kullanımının azaltılması, kilo kaybı ve egzersiz alışkanlıklarının geliştirilmesi gibi çeşitli sağlık davranışlarında test edilmiştir. James Prochaska, Carlo DiClemente ve John Norcross tarafından geliştirilen Transteorik Model, insanların bir davranışta değişiklik yaparken beş sarmal aşamadan geçtiğini varsayar: düşünmeme, düşünme / niyet (contemplation), hazırlık (preparation), hareket /eylem (action) ve devam ettirme (maintanence).

Diğer bir deyişle, Prochaska ve arkadaşları, bir kişinin bir aşamadan diğerine doğrusal bir şekilde değil, bir sarmal içinde hareket ettiğini söylerler. Dolayısıyla, onlar bu modelin davranış değişikliğinin zaman faktörünü diğer modellerden daha iyi yakaladığını iddia etmektedir. Tekrarlamalar insanları bir önceki aşamaya ya da belki de ilk aşamaya (düşünme öncesi) geri götürür. Bu noktadan sonra kişi, davranış değişikliğini başarıyla tamamlayana kadar aşamalardan birkaç kez geçebilir.

Ben de bu yazımda Transteorik Model’in aşamalarını açıklamaya ve sigarayı bırakma davranışını Ahmet örneği üzerinden anlatmaya çalışacağım.

1) Düşünmeme (Precontemplation)

İlk basamakta bireyler davranışlarında bir sorun görmezler ve onu değiştirmeye istekli değildirler. Ancak çevresindeki insanlar davranışın problemli olduğunu vurgulayarak kişiyi değişim için baskı altında tutarlar. Aslında bu kişiler daha önce değişimi deneyip başarısız olmuşlardır bu yüzden yeniden motive olamazlar. Düşünmeme evresinde olan sigara kullanan Ahmet, sigarayı bırakmak için niyetli değildir. Sigara hayatının bir parçası olmuştur ve ondan vazgeçmeyi düşünmemektedir.

2) Düşünme / Niyet (Contemplation)

Bu aşamada bireyler davranışın problemli olduğunu kabul eder ve baş etme stratejileri üzerine düşünürler. Bireyler değişimin kazandıracakları ile değişim için vazgeçmeleri gerekenler arasında bir hesap yapmaya çalışır. Değişimin kazandırdıkları terazide bir türlü ağır basamaz. Dolayısıyla, uzun süre düşünmeye vakit ayırmalarına rağmen çözüm için hiçbir adım atmazlar. Düşünme evresindeki Ahmet sigaranın ona sağladığı haz ile sigaranın zararları arasında bir değerlendirme yapar. Sigaranın verdiği tatmin, üzerine düşündüğü zararları yenemediği için sigarayı bırakma adına harekete geçemez.

3) Hazırlık (Preparation)

Üçüncü adımda bireyler harekete geçmek için kendilerini hazırlarlar. Sağlıksız olan davranışı değiştirmek için planlar yapmak, konuyla ilgili kitaplar okumak ve diyetisyen ya da psikolog gibi bir uzmandan danışmanlık hizmeti almak bu hazırlıklar arasındadır. Aslında bu aşamada bireyler harekete geçmeyi de denerler. Kısacası, hazırlık aşaması, hem düşünceleri (gelecek ay içinde bırakmaya niyetlenmek gibi) hem de eylemi (etkili bırakma tekniklerini öğrenmek veya başkalarına niyetlerini anlatmak gibi) içerir. Ancak bu girişimler düzenli ve başarılı ilerleyemez. Hazırlık evresinde Ahmet ‘Sigarayı Bırakmanın Kolay Yolu’ kitabını satın alır ve okumaya başlar. Ayrıca sigara içme aralıklarını uzatmak için sakız çiğneme gibi teknikler dener. Ancak gün sonunda yine de kendini sigara içmekten alıkoyamaz.

4) Hareket /Eylem (Action)

İlk üç aşamada ilerleyip hareket aşamasına geçmeyi başaran bireyler artık davranışlarında gözle görülür değişiklikler yaparlar. Problemli davranış ile tam bir yüzleşme yaşadıktan sonra bireyler davranışı ve onu tetikleyen çevrelerini değiştirirler. Bu aşamada hazırlık aşamasında planladıklarını istikrarlı bir şekilde sürdürürler. Hareket aşaması direkt davranışı bırakmak olarak düşünülmemelidir. Davranışı bırakma yolunda atılan kararlı adımlar da bu aşamaya dahil edilebilir. Hareket evresinde Ahmet sigara sayısını her geçen gün azaltarak ve düşük katranlı ve nikotinli sigara içerek sonunda sigarayı bırakır.

5) Devam Ettirme (Maintanence)

Son aşamada sağlıksız bir davranışı bıraktıkları andan itibaren bireyler sınırsız süreli olan devam ettirme evresine girerler. Devam ettirme aşamasında, kişi daha önce yapılan değişiklikleri sürdürmeye çalışır ve eski alışkanlıklarına geri dönme isteğine direnmeye çalışır. Bu aşamada bireyler problemli davranış ile ilişkili uyaranlardan eskisine göre çok daha az etkilenirler. Dolayısıyla bu durum onların kendilerine olan güvenini artırır. Devam ettirme aşamasında bireyler bıraktığı problemli davranışın yerine alternatif bir davranışa yönelmekten kaçınmalıdır. Örneğin, sigarayı bırakan bir kişinin bunun yerine alkol alımını arttırması gözlemlenebilir. Devam ettirme evresinde Ahmet, sigara gördüğünde eskisi kadar onu içme isteği içinde uyanmaz. Tekrar sigara içmek istediği zamanlar kendini rahatlamak için spor yapar.

Sonuç olarak, problemli bir davranışı değiştirme sürecindeki beş adımı açıklayan transteorik model sağlık psikolojisi için oldukça önemlidir. Sağlık alanında çalışan uzmanlar kendilerine gelen danışanları iyi analiz etmeli ve kişilerin hangi aşamada olduğunu belirlemelidirler. Uygulayacakları yöntemleri de bu doğrultuda seçmelidirler. Örneğin henüz düşünme öncesi evresinde olan bir kişiye hareket planları sunmak yerine onun farkındalığını artırmayı tercih etmelidirler.

Referans

Erol, S., & Erdoğan, S. Sağlık Davranışlarını Geliştirmek Ve Değiştirmek İçin Transteoretik Modelin Kullanılması. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi, 10(2), 86–94.

How a psychologist can help with smoking cessation. Hope TMS and Neuropsychiatric Center New York, NY. (2020, June 15). Retrieved October 1, 2022, from https://www.hopetmsofny.com/blog/how-a-psychologist-can-help-with-smoking-cessation/

Prochaska, J. O. (2020). Transtheoretical model of behavior change. Encyclopedia of Behavioral Medicine, 2266–2270. https://doi.org/10.1007/978-3-030-39903-0_70

Zebrowski, P. M., Department of Communication Sciences and Disorders, Rodgers, N. H., Gerlach, H., Speech, D. of, Paiva, A. L., Psychology, D. of, Robbins, M. L., & Disclosure: The authors have declared that no competing financial or nonfinancial interests existed at the time of publication. Correspondence to Naomi H. Rodgers: [email protected] Editor-in-Chief: Julie Barkmeier-K. (2020, December 15). Applying the transtheoretical model to stuttering management among adolescents: Part I. scale development. ASHA Wire. Retrieved October 1, 2022, from https://pubs.asha.org/doi/10.1044/2021_AJSLP-20-00186