TARİHE LANETİYLE ADINI YAZDIRMIŞ BAKTERİ: YERSINIA PESTIS
Tarihin en ölümcül bakterilerinden olan Yersinia pestis ilk adından da anlaşılacağı üzere Yersinia cinsi içinde yer alır. Yersinia cinsinden genel olarak bahsetmemiz gerekirse:
· Gram negatif, fermentatif, oksidaz (-), fakültatif anaerop kokobasillerdir.
· Lipopolisakkarit yapıya sahiptirler ve fagositik öldürmeye dirençlidirler. (Tip 3 sekresyon sistemi)
· +4°C’de üreyebilmeleri sayesinde soğukta zenginleştirme yapılabilmektedir.
· 22°C’de Yersinia pestis hariç diğer Yersinia türlerinin hareketli olmaları önemli bir özelliktir. Yersinia pestis’in diğer Yersinia türlerinden ayırt edici bir özellik olması açısından önem taşır.
· Yersinia enfeksiyonlarının tümü zoonotik yani doğal konakları hayvanlar olup insanlar burada rastlantısal konaklardır.
Bu cins içinde en iyi bilinen insan patojenleri ise Yersinia pestis, Yersinia pseudotuberculosis, Yersinia enterocolitica’dır.
Şimdi gelin asıl konumuz olan bu türe daha yakından bakalım.
Yersinia Pestis
Tarihsel süreçte yaklaşık 200 milyon insanın ölümüne yol açtığı raporlanan, veba hastalığının etkeni olan hareketsiz bir bakteridir (diğerleri 22°C’de hareketli). Spor oluşturmadığı için dış ortam koşullarına çok dayanıklı değildir. Isı ve kurulukta çabuk ölür, gün ışığı ve kimyasallara da dayanıksızdır. Tetrasiklin, sulfadiazin, streptomisin, kloramfenikole duyarlıdır ancak penisiline karşı direnç gösterir. Dış ortam koşullarına çok dayanıklı olmamasına rağmen pire dışkısında, buzluktaki kültüründe, kurumuş balgam ve ölü vücudunda da bir süre canlılığını devam ettirebilir.
Elbette bakterimizden bu kadar bahsetmişken hastalığına değinmemek olmaz.
Veba
Veba, Orta Çağ Avrupası’nda “Kara Ölüm”, İslam Dünyasında ise “Taun, Veba” olarak geçer. İslam tarihi ve hadislerle ilgili kaynaklarda Hz. Ömer döneminde vebayla ilgili karantina vakasından söz edilmesi gibi durumlar o dönemin şartlarının tespiti açısından önemlidir.
Ayrıca İbn-i Sina vebanın yayılmasında sıçanların rolünü sezmiştir.
Bu ölümcül hastalık 20.yy.ın başlarına kadar tüm dünyada büyük salgınlara neden olup insanların kitleler halinde ölmelerine yol açmıştır.
Hastalık Avrupa’da o kadar yayılıyor ki sağlık çalışanları kuş gagasına benzer maskeler takarak hastalardan korunmaya çalışıyorlar.
Veba Tarihçesi
İlk pandemi M.S. 541 yılında Mısır’da başlayıp Avrupa, Kuzey Afrika, Arabistan, Orta ve Güney Asya’ya yayılmış ve 700’lerin ortasında popülasyonun büyük bir kısmı ölmüştür.
İkinci pandemide ise 1347–1351 arasında sadece Avrupa’da 25 milyondan fazla kişinin yani popülasyonun %30–40’ının ölümü söz konusu (Kara Ölüm). 14. yy.da bu salgına “Büyük Ölüm” dense de daha sonraki yıllarda “Kara Ölüm” olarak tanımlanıyor. Bunun sebebi de genel inanışa göre, bu hastalık sonucunda deri altı kanamalar nedeniyle derinin siyaha dönmesidir ancak bu sıfat daha çok mecazi anlamda, “kasvetli, kederli” anlamlarında kullanılmış.
Üçüncü büyük pandemide ise 1984’te Çin ve Hindistan’ı etkileyip 12 milyondan fazla kişinin ölümüyle sonuçlanıyor.
Günümüzde hijyenin önem kazanması, çeşitli sağlık uygulamalarının ve antimikrobiyal tedavi olanaklarının artmasıyla pandemi riski ortadan kalksa da dünyanın çeşitli bölgelerinde hala küçük çaplı salgınlar devam etmekte.
Veba Epidemiyolojisi
Veba kemiricilerin hastalığıdır. Bu anlamda karşımıza iki farklı terim çıkar.
Kentsel Veba: Sıçan popülasyonunda sürdürülen, kendi aralarında ya da enfekte pireler ile sıçan-insan arasında yayılım gösterir. Bakteri, pirenin bağırsağında çoğalıp başka bir kemiriciye veya insana geçebilir. Sıçanların etkili kontrolü ile elimine edilmiştir.
Orman (Köy) Vebası: Eliminasyonu zor hatta imkansız. Çünkü rezervuar memeliler ve vektör pireler oldukça yaygın. İnsandaki hastalığı enfekte rezervuar konak sayısının artış ya da azalışına bağlı olarak gerçekleşiyor. Kontamine hayvan etlerinin yenmesi veya dokularının işlenmesi ile de yayılabilmektedir.
Hayvandan insana geçişte en önemli rolü siyah fare “Rattus rattus” oynar. Fareler arası yayılma ise fare pireleri “Xenopsylla cheopis” ile, insanlar arası yayılma ise insan piresi “Rulex irritans” ile olur. Bunun dışında akciğer vebasında insanlar arası geçiş damlacık infeksiyonu ya da konjonktivadan da olabilir.
*Sanatçının savaş, haşere ve ölüm kabuslarıyla olan takıntısını örneklendirdiği resimde, bir ortaçağ kasabasının caddesinde dolaşan kanatlı bir yaratıkta Ölümü (Veba) gösterilmektedir.
Yersinia pestis; insanda bubonik ve pulmoner vebaya yol açar (mortaliteleri oldukça yüksek). 2–7 günlük bir kuluçka dönemi vardır ve bu dönemden sonra yüksek ateş ve ağrılı bir lenfodenopati (Lenfodenopati=Lenf düğümlerinin büyümesi), çoğunlukla beraberinde kasık ve aksillada fazla büyümüş hassas lenf düğümleri (bubo) mevcuttur (Bubonik ya da diğer adıyla hıyarcıklı veba).
Primer olarak aerosolllerin inhalasyonu veya sekonder olarak hematojen yol ile yayılım sonucu ise pnömonik veba (akciğer vebası) oluşur.
Primer akciğer vebasında; yüksek ateş, baş ağrısı, myalji, güçsüzlük, akciğer belirtileri gözlenir. Hastalığın ilk döneminde mukoid olan balgam, gittikçe çok fazla bakteri içeren ince kanlı bir forma dönüşür. Yine başlangıçta akciğerin tek lobu tutulmuşken hızla diğer loblar da işin içine girer. Son evrede kalp-dolaşım bozukluğu nedeniyle şok ve ölüm gerçekleşir. Burada hastalara eğer ilk 18 saat içerisinde tanı konulamaz ve uygun tedavi başlanmazsa genellikle 1–6 gün içerisinde hasta kaybedilir ki erken tedaviyle bile ölüm oranı yaklaşık %10–20’dir.
Vebada Tanı
Tanıda çok çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bunlardan birkaç tanesini örnek vermemiz gerekirse:
· Örneklerin immünhistokimyasal ve farklı boyalarla (Gram, Giemsa, Wright, Wayson vb.) ile boyanması,
· Klinik örneklerden Y.pestis’in izolasyonu,
· Aşı öyküsü olmayan bireyde tek örnekte ≥1/128 titrede antikor varlığı,
· Klinik örneklerden F1 antijeninin DFA yöntemiyle gösterilmesi (DFA=Direkt İmmünfloresans Tekniği).
- Ressam Caravaggio, Napoli’nin sokaklarında yaşanan ve cesetlerin toplanmasında yardımcı olan Hristiyan topluluğunun temel bir “merhameti” olarak göstermiştir. Floransa’daki Kara Veba salgınına şahit olan Giovanni Boccaccio, yas tutmanın imkânsız olduğunu ve cesetlerin sokağa atıldığını anlatıyor. Cesetlerle dolu olan veba çukurları, ölülerin toplu mezarlara atıldığının ispatını sunuyor.
*San Rocco veya Saint Roch, mucizevi bir şekilde enfeksiyondan kurtuldu. Bu nedenle veba koruyucusu olarak kabul edildi. Yaptığı duvar resminde Venedik nüfusu arasında çok fazla sıkıntıya neden olan korkunç veba’yı çağrıştırıyor.
Tedavi
Streptomisin veya gentamisin kullanılır. Tetrasiklinler, kloramfenikoli siprofloksasin ya da TMP-SXT (Trimetoprim-Sulfametoksazol) ile alternatif tedavi de mevcuttur.
Bu anlamda önemli olan Waldemar Haffkine, tarihin en ölümcül salgınlarından kolera ve vebaya karşı aşı geliştirmiştir. Hindistan’da aşı için çalışmalar yapmış ve aşıyı ilk kendinde denemiştir. Bombay’da veba önleme kurmuştur ve bu laboratuvar 1925’ten bu yana “Haffkine’in Mahatma Enstitüsü” adıyla anılmaktadır.
Biyolojik Silah Olarak Önemi
Y.pestis biyolojik saldırılar için oldukça iyi bir aday. Aerosol form olarak kullanıldığında primer akciğer vebası şeklinde büyük salgınlara yol açabilir. Kemirici popülasyonu enfekte edilerek de hastalığın insanlara yayılımı sağlanabilir.
ABD 1950–1960’lı yıllarda Y. pestis ile saldırı amaçlı biyolojik silah olarak ilgilenmiş ve üretimini gerçekleştirmiştir. 1970’lerin başında biyolojik silah programının sonlandırılması ile bu yöndeki çalışmaların durduğu bilinmektedir.
İlk kez 2.Dünya Savaşı sırasında Japon Ordusu’nun 731.üniti tarafından, Çin şehirlerinin üzerine veba ile enfekte pireler atıldı. Ancak bu yaklaşımın ne kadar etkili olduğu belirlenememiş.
1995’te Ohio’da Y.pestis’i posta yoluyla yaymak üzere yakalanan Larry Wayne Harris’ten sonra bu hastalığın insanlar için ciddi tehlike barındırdığı da algılanmış oluyor.
Aynı zamanda 50kg’lık Y.pestis, normal iklim koşullarında 500.000 kişinin yaşadığı bir yerleşim alanına 2km’lik bir uçuşla havadan bırakılacak olursa, 10km’lik alana yayılacağı, 55.000 kişinin ölümüne ve 100.000’den fazla kişinin de etkileneceği bildirilmiş.
Tüm bunlardan bahsedince insanın aklı ister istemez günümüzdeki duruma, Covid-19 pandemisine gidiyor, hatta iki ayrı dönemi kıyaslamaya çalışıyor. Elbette şu an gelişen sağlık koşulları bakımından çok daha iyi durumdayız. O dönem için geçerli hijyen koşulları günümüzdeki önemini hala korumakta, hatta daha da önem kazanmış durumda. Son olarak İbn-i Sina’nın hijyen ile ilgili verdiği tavsiyeleri içeren bir film kesiti paylaşarak ve bu konuyu bizlere öğreterek aynı zamanda yazıma ilham veren çok değerli Farmasötik Mikrobiyoloji hocama teşekkür ederek yazımı bitiriyorum.
https://www.youtube.com/watch?v=glqu-gIgz1E
KAYNAKÇA
1. https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/148480/mod_resource/content/1/FM%205.hafta%20Klebsiella-proteus-enterobacter-yersinia.pdf , Erişim Tarihi:13.02.2022
2. Güneri A. (2021/18, Kış). Eski Türkçe ’den Çağdaş Türk Lehçelerine Kadar Veba Hastalığıyla İlgili Söz Varlığı. Tehlikedeki Diller Dergisi, 11 (18) : 148–157
3. https://www.pivada.com/salgin-hastaliklarin-sanat-tarihindeki-izleri , Erişim Tarihi:13.02.2022
4. https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/hayat-kurtaran-asilarin-ardindaki-kahramanlar/1818098#:~:text=Kolera%20ve%20veba%20a%C5%9F%C4%B1lar%C4%B1n%C4%B1%20bulan,d%C3%BCnyaya%20gelen%20Waldemar%20Haffkine'di. , Erişim Tarihi:13.02.2022
5. https://www.cdc.gov/plague/faq/index.html#what , Erişim Tarihi:13.02.2022
6. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53310847 , Erişim Tarihi:13.02.2022
7. https://www.gzt.com/jurnalist/75-milyon-insanin-olumune-neden-olan-salgin-kara-olum-2455533 , Erişim Tarihi:13.02.2022
