Dit is de invloed van Markies de Sade op de kunst en cultuur die jij consumeert
Deze vrijdag is het International Fetish Day. De uitgelezen kans om je wildste fantasieën te botvieren. Om je alvast in de stemming te brengen voor een wild avondje, vertellen we je het verhaal van misschien wel de beroemdste fetisjist allertijden: Donatien Alphonse François de Sade (1740- 1814).
Niet alleen zijn boeken als 120 Dagen van Sodom(1785), Justine(1791)en Juliette(1797) — zijn controversieel , ook zelf leefde hij volgens zijn egocentrische “libertijnse” filosofie. De Sade was een Franse aristocraat met familiebanden met de Franse Kroon. Een klasse die meestal wel weg kwam bij akkefietjes die het leven van de gewone sterveling zouden opbreken. Maar zelfs onder de mede-libertijnen was zijn kinky levensstijl te gewelddadig (hij werd veroordeeld voor verkrachting, vergiftiging, marteling en sodomie). Ruim dertig jaar van zijn leven bracht hij door in gevangenschap, de plek waar hij een groot deel van zijn literaire oeuvre opschreef.
Volgens journalist Pieter Steinz was de atheïst een kind van de Verlichting en daarmee een pornograaf met filosofische intenties. Steinz schreef in het NRC dat waar tijdgenoten redeneerden dat “de mens van nature goed is en van zijn ervaringen leert, de Markies duidelijk maakte dat slechtheid de wereld regeert en dat zelfontplooiing van de één doorgaans de vernedering van de ander met zich meebrengt.”
“Seks zonder pijn is als voedsel zonder smaak” is een bekende spreuk van de Markies. Hij is dus misschien niet de meest sympathieke persoon om uit te lichten op de Salmari-blog. Toch heeft De Sade een gigantische invloed gehad op de moderne cultuur, van het soort dat beyond the dark gaat. Zo is het woord ‘sadomasochisme’ voor de helft aan zijn naam ontleed (masochisme is geïnspireerd op de Oostenrijkse schrijver Sacher-Masoch(1836–1895).
Een kleine disclaimer is dus wel op zijn plaats: Neem de praktijken van De Sade niet al te letterlijk over, maar laat je inspireren zoals de vele grootheden die je in dit stuk voorgingen.
Moderne kunst: Andre Breton en de surrealisten
120 dagen van Sodomie behoort tot de vier werken die de surrealisten beschouwden als de grondslag van hun kunstbeweging. Ze zagen De Sade niet als een pervers mannetje, maar als een revolutionair denker die pornografie en blasfemie inzette om de hypocrisie van religie en de maatschappij aan te tonen.
De Sade werd in het begin van de twintigste eeuw voor het eerst echt gerehabiliteerd door de beroemde dichter Guillaume Apolinaire. Hij onderzocht de schrijver in de sectie verboden geschriften in de Franse Nationale Bibliotheek. Uiteindelijk publiceerde hij in 1909 zijn studie L’Oevre de Marquis de Sade.
Acht jaar later verzon diezelfde Apolinaire het woord “surrealisme”. Dat woord werd in 1924 geadopteerd door de kunststroming van André Breton, toen hij zijn surrealistische manifest publiceerde. Breton en kornuiten probeerden in het onderbewuste van de gegoede middenklasse door te dringen en daar onbehoorlijke geheimen naar boven te halen die ter wille van het fatsoen onderdrukt waren.
In 1940 schreef Breton zijn essay Anthologie de l’humour noir, waarin hij 45 schrijvers selecteerde die volgens hem exemplarisch waren voor zijn term “zwarte humor” (dit is na verluid de eerste keer dat de term de lading kreeg die hij nu heeft). In A History of French Literature schrijft Denis Hollier, dat de surrealisten De Sade rehabiliteerden door te stellen dat zijn werk niet realistisch bedoeld is, en dat hij in zijn boeken gebruik maakt van wat Breton “duidelijk overstatement” noemt.
De invloed van De Sade bij de Surrealisten is goed terug te zien in de films van Luis Buñuel. In zijn debuutfilm Un Chien Andalou (1929), die hij maakte met Salvador Dali, zien we een doorgesneden oog en andere sadomasochistische gebeurtenissen. De tweede film waar ze aan samenwerkten, L’Age d’Or (1930), bevat een nog duidelijkere referentie met een epiloog die een directe verwijzing is naar 120 Days of Sodom. Ook in zijn late meesterwerk Belle du Jour (1967), met Catherine Deneuve in de hoofdrol, speelt sadomasochisme een leidende rol. Andere surrealistische werken met De Sade’s invloeden zijn Een Week Goedheid (1934) van Max Ernst en Alberto Giacometti’s Vrouw met Opengesneden Hals (1932).
Filosofie: Albert Camus
Nobelprijswinnaar Albert Camus is vooral bekend vanwege zijn existentiële literatuur met De Vreemdeling (1942), De Pest (1947) en het zich in Amserdam afspelende De Val. Zijn essay De Mens in Opstand (1951) beschouwde hij zelf als zijn belangrijkste werk. Hierin verkent hij metafysische vragen en behandelt hij de geschiedenis van rebellie en revolutie. De Mens in Opstand is een aanklacht tegen fascisme en communisme. Dat laatste zorgde voor een breuk met filosoof Jean-Paul Sartre.
In dit werk — en in het toneelstuk Caligula (1944)) — neemt de existentialist De Sade als voorbeeld, omdat hij als kind van De Verlichting, vond dat niet God maar de mens zelf aan de basis van zijn geluk stond. Volgens de Amerikaanse onderzoeker Jerry Larson, stelde Markies de Sade zich de vraag hoe - zonder de regels afkomstig van een heilige autoriteit — de mens de grenzen van zijn acties kan bepalen. Volgens De Sade zijn morele waarden en principes van rechtvaardigheid sociaal gecreëerde constructies om de maatschappij te beschermen. Dit zou echter niet op realistische wijze de ware menselijke aart reflecteren. Geweld staat veel dichter bij zijn natuur. (Laat Rutger Bregman dit niet lezen!)
Camus zag de consequenties van deze filosofie van De Sade terug in het nihilisme, fascisme en de dictators van de twintigste eeuw. Hij geloofde dat het kasteel in 120 Days of Sodom een theoretische wereld was die door de SS met de vernietigingskampen de werkelijkheid was geworden.
Nederlandse literatuur: Markies van het Reve
Ook de Nederlandse literatuur is sterk beïnvloed door De Goddelijke Markies. Zo noemde W.F. Hermans in Literair Paspoort van februari 1951 De Sade: “Het merkwaardigste literaire fenomeen van alle tijden… wiens inzichten een beklemmende actualiteit verkregen en bij wie vergeleken vele latere, toch ook zeer vergaande filosofen, verbleken”.
Toch is vooral Gerard Reve de grootste Nederlandse geestverwant. Toen Reve zich in 1966 tot het katholicisme bekeerde noemde hij zich zelfs een paar jaar Gerard Kornelis, Franciscus, Markies van het Reve. Een frappant feit, aangezien de filosofie van De Sade juist als kern had dat God niet bestaat.
De invloed van De Sade komt in het oeuvre van Reve vooral terug in een figuur die bekend is komen te staan als “de Meedogenloze Jongen”. Theodor Holman beschreef dit in een artikel voor De Groene Amsterdammerals volgt: “Zodra Reve de Meedogenloze Jongen ziet, wil hij een andere, bijna nog mooiere jongeling aan die Meedogenloze Jongen offeren. De Meedogenloze Jongen mag dus met de Mooie Jongeling doen wat hij wil, terwijl Gerard hierbij assisteert. Hij martelt de Mooie Jongeling en wil hem tegelijkertijd redden.”
Bij veel gelovigen viel de geloofsbeleving van Markies van het Reve niet altijd even goed. Zo werd hij in 1966 gedagvaard voor godslastering door een SGP-lid. Dit vanwege een passage in Nader tot U (1966) waarin hij seks heeft met God in de gedaante van een ezel. Reve werd in 1968 uiteindelijk vrijgesproken. Al had hij het zelf wel mooi gevonden als hij als schrijver, net als De Sade, in de gevangenis was beland.
Film: Pasolini
Salò o le 120 giornate di Sodoma (1975) is het hoogtepunt en tevens de laatste film uit het oeuvre van de Italiaanse regisseur Pier Paolo Pasolini.Nog voor de première werd hij op uiterst gruwelijke wijze vermoord op het strand in de Italiaanse badplaats Ostia. Een jonge mannelijke prostitué werd veroordeeld voor de moord. Maar deze trok jaren na dato zijn bekentenis in. Iets wat geloofwaardig is aangezien er DNA van verschillende mannen op het dode lichaam van Pier Paolo was gevonden en zijn verwondingen zo ernstig waren (o.a. een ontploft hart) dat de moord moeilijk door één dader kon zijn verricht.
Het is een van de grootste mysteries uit de filmgeschiedenis. Was het de maffia (er waren filmrollen gestolen van Salò) of waren het een paar oude fascisten? Het is goed voor te stellen dat zij het niet leuk vonden om te worden afgebeeld als poepeters en liefhebbers sodomie. Met Salò leverde Pasolini in ieder geval de film af met de geuzentitel “the sickest film of all times”. Een film die is gebaseerd op het verhaal 120 dagen Sodomie van Markies, met verder invloeden uit het werk van Dante Alighieri, Marcel Proust, Friedrich Nietzsche en Ezra Pound. Jarenlang was de film verboden in veel landen. Inmiddels heeft de film de status van absoluut meesterwerk, en wordt het tot de meest invloedrijke films beschouwd door regisseurs als Michael Haneke en Gaspar Noé.
Hedendaagse kunst: Yoshua Okon
De Mexicaanse kunstenaar Yoshua Okon, gaat verder dan waar Pasolini gebleven is. Waar het verhaal van Markies zich afspeelde in prerevolutionair Frankrijk, en Salò ten tijde van het fascisme, haalt Okon het werk met Salò Island (2013) naar het heden: Een neoliberale maatschappij waar grote corporaties de gewone mens in de greep hebben.
Plaats van akte is het winkelcentrum Fashion Island in Newport Beach Californië (dat in de volksmond toevallig “Fascist Island” wordt genoemd). In een nachtelijke setting schiet de camera langs kille gevels met merknamen als Bloomingdale’s, Forever 21, Chase Bank en Barnes & Noble. Het is een plek waar we allemaal wel eens overdag lopen. Maar ‘s nachts zijn de straten verlaten en heerst er een ijzige stilte. De beelden van de kantoor- en winkelpanden hebben een angstaanjagend effect dat een beetje doet denken aan de films van David Lynch. Vervolgens komt er een ander shot dat we herkennen uit Salò. Een aantal oude mensen zijn aangelijnd als honden terwijl ze naakt over straat kruipen. Ze lijken de slaven van een in maatpak geklede man die overdag waarschijnlijk in een van de kantoren werkt.
Popmuziek: “Sadeness” van Enigma en The Breeders met “Cannonball”
Even een kort muzikaal intermezzo. “Sadeness” van Enigma haalde in 1990 de nummer één positie in de Top 40, met de nog steeds wonderlijke mengelmoes van Gregoriaanse zang en de Zuid-Amerikaanse panfluit, op een new age-beat. Je zou het niet zeggen maar het nummer staat al 19 jaar non-stop in de Top 2000. Als je het melancholische liedje de eerste keer hoort denk je dat het over verdriet (sadness) gaat. Toch verwijst de titel naar De Sade. De zwoele vrouwenstem zucht: “Sade, dis-moi Sade, donne-moi” (vertaald: Sade, vertel me Sade, geef me).
Een andere grote hit uit de jaren negentig is “Cannonball” van The Breeders. In 2017 plaatste Rolling Stone Magazine het liedje op nummer twaalf van beste nummers van de jaren negentig. Leadzangeres van The Breeders is Kim Deal (ook bekend van The Pixies). Ze vertelde ooit in een interview dat het nummer geïnspireerd is op Markies de Sade. Ze drijft de spot met zijn libertijnse zienswijze, en zegt dat hij geen verheven denker was, maar een verwend nest.
De massa: Assassins’s Creed, E.L. James en #MeToo
Tot nu toe zijn we vooral gebleven in het salonfähige domein,. Nu is het tijd om de massa erbij te pakken. Neem bijvoorbeeld Assassin’s Creed. Dit is een van de meest succesvolle videogames allertijden, met ruim honderd miljoen verkochte exemplaren (ongeveer hetzelfde als de FIFA-serie). Ondanks dat heeft het spel een behoorlijk filosofische boodschap. In de in 2014 verschenen editie “Unity” is ook een rolletje weggelegd voor Markies de Sade. Maak hierboven kennis met de digitale Markies.
Maar de grootste dienst die De Goddelijke Markies aan de massacultuur heeft bewezen, is dat zijn geschriften aan de wieg hebben gestaan van de “mama porno”. Zo wordt het genre van de boekenserie Vijftig Tinten Grijs(2011) van schrijver E.L. James ook wel genoemd. Van de trilogie zijn wereldwijd meer dan 125 miljoen boeken verkocht. Tel daarbij op drie Hollywood blockbusters en een merchandise-lijn met seksspeeltjes, en je hebt een van de meest lucratieve mediaproducten ooit. En dat voor een boek dat volgens veel critici tergend slecht is geschreven.
Niet alleen de literaire kenners zijn negatief. Ook in de BDSM-wereld (Bondage, Dominance + SM) is Vijftig Tinten niet goed gevallen. Als je elkaar in kelders bewerkt met tuigjes, naalden, beugels, tangen en vormen van mentaal geweld, is dat niet zonder lichamelijke en psychologische risico’s. Volgens dit artikel in The Atlantic zijn goede communicatie, zelfkennis en emotionele volwassenheid belangrijk om te bepalen hoe ver “het spel” kan gaan om het veilig en voor beide partijen bevredigend te houden. In het artikel worden verschillende voorbeelden aangehaald waarom de sm-relatie tussen Anastasia Steele en Christian Grey niet aan die voorwaarden voldoet. Zo gaat Anastasia vooral mee met de seksuele fantasieën van Christian omdat ze bang is dat hij haar anders verlaat. Andersom blijkt dat mr. Grey het vooral doet om van een oud jeugdtrauma af te komen.
Natuurlijk kwam De Goddelijke Markies ook voorbij in de #MeToo discussie. De Franse filmster Catherine Deneuve ondertekende de controversionele anti-#MeToo petitie die verscheen in de krant Le Monde. Een paar dagen later verdedigde ze haar steun aan de petitie in een open brief op de website van de Franse krant Libération. Ze verontschuldigde zich bij slachtoffers van seksueel geweld die zich door de petitie gekwetst voelden, “maar dan ook alleen aan hen”.
De belangrijkste reden waarom ze de petitie heeft ondertekenend is vanwege “het gevaar van een schoonmaakoperatie in de kunstwereld”. Ze vervolgt: “Gaat men boeken van De Sade in de Pléiade verbranden? Leonardo da Vinci aanwijzen als pedofiel kunstenaar en zijn doeken uitvegen? De Gauguins weghalen van de museummuren? De tekening van Egon Schiele vernietigen? De platen van Phil Spector verbieden? Dit klimaat van censuur laat me sprakeloos en ik maak me zorgen over de toekomst van onze maatschappij.”
Wat je ook vindt van de actie van Deneuve, het past in een brede discussie die nu aan de gang is. Zo hebben verschillende acteurs gezegd spijt te hebben van hun samenwerking met Woody Allen en hun gage beschikbaar gesteld voor een goed doel. Bertolucci’s meesterwerk Last Tango in Paris is in kwalijk daglicht komen staan na de controverse rond de “boterscene”
Moeten we net als het werk van artiesten als R Kelly, Chris Brown, Roman Polanski, Kevin Spacey, Louie C.K., James Franco, Cee Lo Green en Mike Tyson, ook het nalatenschap van Markies de Sade aan een ander licht onderwerpen?
De Franse cultuur
In december 2017 werd bekend dat de Franse staat het manuscript van 120 dagen van Sodomie heeft verklaard tot nationale kunstschat. Conform de wet moest het manuscript van de veiling worden teruggetrokken om eerst naar een Franse koper te zoeken. Zelf zou de overheid er volgens geruchten 8 miljoen euro voor over hebben. En dat voor een werk dat een halve eeuw geleden nog verboden was.
Het verhaal dat Markies de Sade in 1785 neerpende, toen hij opgesloten zat in de legendarische gevangenis de Bastille in Parijs, is uiterst controversieel. Zelfs naar de huidige maatstaven is het gruwelijk, gewelddadig en ranzig. Het verhaal draait om vier welgestelde mannen die gedurende 120 dagen in een middeleeuws kasteel, vele (minderjarige) slachtoffers verkrachten, martelen en uiteindelijk vermoorden.
Het manuscript mag voor tenminste 30 maanden Frankrijk niet uit. We zijn inmiddels 25 maanden verder. We zijn er nog niet achtergekomen of er al een koper is gevonden. Wellicht een mooie kans voor het Sex Museum of het Torture Museum om de collecties van wat extra cachet te voorzien.
