Architect Hugh Ferriss schetste een eeuw geleden het ultieme metropool
Tijdens de huidige lockdown zijn we niet in staat om in de nachtelijke uren de stad in te gaan. Gelukkig hebben we de tekeningen van de legendarische architect Hugh Ferriss (1889–1962). Bij het zien van zijn schetsen van wolkenkrabbers voel je de energie, de spanning, de dreiging en het imponerende effect dat je ervaart als je s ’nachts door de verlaten straten van een metropool loopt. Maar niet alleen zijn de beelden prachtig, zijn werk is ook daadwerkelijk van grote invloed geweest op de stedenbouw begin twintigste eeuw. Hij was belangrijke inspiratiebron voor de gotische stijl van de iconische wolkenkrabbers in New York, zoals het Rockefeller Center en de Empire State Building. Daarnaast heeft zijn beeldtaal een grote invloed gehad op fictieve steden in de populaire cultuur. Salmari neemt je mee op een trip door dit Ferrissiaanse universum.
De laatste jaren zijn het vooral steden in Azië en het Midden-Oosten die internationale erkenning zoeken door de meest imposant hoge bouwwerken neer te zetten van superster architecten. Een eeuw geleden was het nog uitsluitend een Noord-Amerikaans fenomeen. Eind 19e eeuw werd het opeens mogelijk om de hoogte in te gaan met de uitvinding van de lift met valbeveiliging, de commerciële toepassing van elektronisch licht en de ontwikkeling van brandveilige stalen frames. Omdat de grondprijzen van Manhattan steeds verder werden opgedreven, was de hoogte in de enige weg om vastgoedprojecten economisch rendabel te houden.
In zijn boek Delirious New York beschrijft Rem Koolhaas wolkenkrabbers als verticale steden. Dat zijn het ook als je bedenkt dat het Empire State Building naar schatting per dag 21.000 personen huisvest. De gevaartes staan als geen ander bouwwerk symbool voor de moderne en succesvolle metropool. Gebouwen die overdag massale bedrijvigheid aantrekken, maar als de zon onder gaat zijn deze kantoorcomplexen volgens Jane Jacobs in haar boek The Life and Death of American Cities echter vaak angstvallig stille plekken. Als de straten uitsterven zijn het plekken die een unheimisch paranoïde gevoel geven waarbij het lijkt alsof de megaconstructies op je neerkijken.
Delineator
Een van de personen die een grote impact heeft gehad op het uiterlijk van de wolkenkrabber is Hugh Ferriss. Met zijn architectonische schetsen speelde hij een bepalende rol tijdens een van de belangrijkste perioden voor de Amerikaanse modernistische architectuur.
Volgens, Carol Willis van The Skyskraper Museum, valt zijn carrière samen met de periode dat New York nog verder de lucht inschoot; tussen november 1918 (einde van WOI) en 1929 (beurskrach en daaropvolgende economische depressie) groeide de stad ongekend.
De in St. Louis geboren Ferriss trok in 1912 naar New York om werk te vinden als ‘delinieator’ bij een gezaghebbend architectenbureau, om drie jaar later voor zichzelf te beginnen. Hij werd succesvol, kreeg veel opdrachten en ontwikkelde een eigen stijl waardoor zijn invloed in de architectenwereld groeide. In 1929 verscheen zijn boek The Metropolis of Tomorrow met de stijl die hij in de loop van dat decennium had ontwikkeld.
Abstractie
Artistiek hebben de modernisten uit Europa een grote impact op Ferriss. In Parijs slaan kunstenaars zoals Picasso en Braque vanaf 1907 met hunkubistische schilderijen de weg in van figuratieve naar abstracte kunst. Niet voor niets noemt Leon Trotsky de straten van New York in zijn autobiografie My Life (1930) “een triomf van kubisme”. Geïnspireerd door de kubisten lieten de Duitse expressionisten door middel van scherpe lijnen, vreemde vormen en intense schaduwen, de omgeving uiting geven aan de emotionele staat (vaak van waanzin) van de personages. In dezelfde periode werken architecten als Le Corbusier en Mies van der Rohe(Bauhaus) aan hun theorieën waarbij gestreefd wordt naar architectuur die functioneel, puur en vrij is van enige decoratie of historische associatie.
Maar wat in New York vooral een nieuwe architectuur in gang zet is de Zoning Resolution van 1916. Tot op dat moment verrijzen in New York voornamelijk torens die op efficiënte wijze recht omhooggaan om zo de maximale capaciteit uit het bouwperceel te halen. Dit heeft volgens de beleidsbepalers vervelende consequenties. Zo kan de infrastructuur het aantal mensen niet aan bij zo’n efficiënte bezettingsgraad van een kavel — en nog vervelender — de straten zijn gehuld in schaduw omdat er langs de gebouwen nauwelijks zonlicht doorkomt. Met de resolutie komt er een wet waarbij toekomstige bebouwing op een perceel, binnen bepaalde maximale grenzen moet blijven.
Imponerende stijl
De meeste architecten zijn in eerste instantie erg negatief over de regulering die hen wordt opgelegd. Ferriss ziet al snel wat de resolutie in positieve zin kan betekenen voor een nieuw soort architectuur in de stad. Niet alleen hoe gebouwen nieuwe vormen zullen aannemen, maar ook de compositie van de stad als geheel. Om meer inzicht te krijgen in de mogelijkheden, maakt hij in opdracht van architectenbureaus schetsen over hoe binnen de Zoning Resolution de maximale inhoud aan gebouwen kan worden gegeven. Het resulteert in grafische schetsen die meer weg hebben van abstracte sculpturen dan gebouwen. Door de schetsen van Ferrish begonnen veel architecten zich te realiseren dat ze op deze manier een typische modernistische New Yorkse stijl konden ontwikkelen, waarbij gebouwen een soort massieve beeldhouwwerken worden, waarbij geometrische hoeken centraal staan in plaats van zaken als decoratieve ornamentatie.
Ferriss hield er vooral van om ’s nachts te werken, op het moment dat de zon in de ochtend opkwam. Bij laaghangende zon ontstaat een spel van licht en schaduw, met torens die als bergen uit de mist oprijzen. Hij zag dat als de stedeling na middernacht uit het straatbeeld verdwijnt, de stad verandert in een soort sculpturentuin. De details uit zijn vroege architectonische tekeningen verdwijnen. Door gebouwen met lichtbundels van schijnwerpers van onderen uit te belichten, weet hij een dramatisch monumentaal effect te creëren. De schaduwen in zijn composities zijn daardoor net zo’n dominant onderdeel van de compositie als de bouwwerken zelf.
Metropolis en Gotham City
Met zijn ideeën over de toekomst van de metropool, heeft Ferriss een grote invloed gehad op het uitelijk van fictieve steden. Neem Batmans’ Gotham City en het Los Angeles uit Blade Runner.
Volgens stripmakers Frank Miller en John Byrne is Superman’s Metropolisals New York bij daglicht. Gotham City is een vertaling van New York in de nacht. Metropolis is een stad die een hoopvolle toekomst uitademt met de glimmende torens. Gotham is een oude stad van steen en staal. Een plek zowel depressief, ranzig als gevaarlijk.
In Blade Runner (’82) krijgen we net zo’n troosteloze visie van de metropool van de toekomst. Ditmaal is het Los Angeles in 2019; een stad waar het net als in de schetsen van Ferriss altijd nacht lijkt te zijn en de straten zijn gehuld in mist. Blade Runner laat een mislukte versie van de stad zien waar de rijken rijker zijn geworden, en de armen nog armer. Een soortgelijke visie zien we in Frits Lang’s Metropolis. De film is gemaakt in 1927 en verscheen dus nog voor het boek van Ferriss. Toch kan het niet anders dan dat de setdesigners de schetsen van Ferriss grondig hebben bestudeerd bij het creëren van deze wereld.
Hoewel de schetsen van Ferriss zijn ontstaan vanuit een positieve visie, wordt zijn stijl dus vooral gebruikt om een dystopisch gevoel op te wekken. Het lijkt erop dat hij dat zelf uiteindelijk ook zo ervaarde. Nadat het Ferrish in zijn hoogtijdagen zowel artistiek als financieel goed voor de wind ging, stortte de vraag naar zijn diensten in de jaren van de depressie grotendeels in. Van een penthouse in de Upper East Side verhuist hij naar Greenwich village. Daar mengde hij zich tussen de bohemiens onder wiens invloed zijn politieke opvatting richting naar links verschoof. Waar The Metropolis of Tomorrow is ontstaan als een idealistische en optimistische visie van de moderne metropool — met vliegveldwolkenkrabbers en bruggen met appartementtorens –verloor hij uiteindelijk het geloof dat kapitalisme een perfecte wereld voor de bevolking kon creëren.
Een nieuwe tijdsgeest
Na de Art-Deco bouwwerken als Empire State Building, Rockefeller Center en Chryster building, werd de architectuur in de periode na WOII vooral bepaald door Europese architecten als Le Corbusier en Mies van der Rohe; een esthetiek die niet echt rijmt met de gotische stijl van Ferriss. Ook werd in 1961 een nieuwe Zoning Law ingevoerd die de setbacks vervangen voor andere voorschriften waardoor zijn kenmerkende stijl niet meer wordt toegepast. Toch blijft Ferriss na het einde van de depressie tot zijn dood in 1962 een veel gevraagd en invloedrijk architectonisch schetser en theorist.
Maar een echte Ferrisiaanse stad zoals hij die honderd jaar geleden voorspelde is er dus nooit gekomen; behalve dan in fictieve steden in film en comics. Ferriss zal er waarschijnlijk niet rouwig om zijn. In zijn verdere leven werd hij niet graag herinnerd aan The Metropolis of Tomorrow. Dat blijkt wel uit de overleveringen dat hij het onderwerp probeerde te vermijden als journalisten hem er naar vroegen.
