De paradox van bildung

René Donders over zijn masterscriptie

HAN-medewerker René Donders schreef voor zijn studie aan ArtEZ een master-scriptie over bildung en performance. Waarom is het zo belangrijk voor het onderwijs? Hij heeft de antwoorden.

Performance

René Donders. Je hebt hem één keer gezien (of zijn aanstekelijke lach gehoord!) en je vergeet hem niet meer. Met zijn lange haren en baard ziet hij eruit als een Jezus-figuur; maar hij is vooral bekend van de ‘winkel’ in de C-vleugel van Kapittelweg 33 en zijn lessen aan de opleiding Vaktherapie (zoals Creatieve Therapie tegenwoordig heet). René volgde afgelopen jaren aan kunstacademie Artez de Master Kunsteducatie. Voor zijn scriptie koos hij het onderwerp bildung *) en koppelde hij dat aan art-performance **). Bildung, je weet wel, het begrip waar je een paar jaar geleden over struikelde op de HAN, maar dat nu alweer een beetje uit bild lijkt te zijn. Zijn scriptie is een betoog waarom bildung voor studenten zo belangrijk is en welke rol performance daarin kan spelen. Hij kreeg er een 9 voor. Hoogste tijd om hem erover aan de tand te voelen. Maar voor we dat doen, vertellen we wat meer over zijn achtergrond.

Pathologische Esthetica

René deed ooit in Limburg de lerarenopleiding Tekenen en Handvaardigheid. Hij kwam naar Nijmegen om kunstgeschiedenis te studeren. Sinds 1995 werkt hij als kunstenaar. Sinds 2000 werkt hij ook op de HAN, waar hij begon met het rondbrengen van de interne post. Via een expositie in een van de HAN-gebouwen kwam hij bij Creatieve Therapie Opleidingen (CTO) terecht als instructeur/docent en als beheerder van het winkeltje in handarbeidmaterialen. In de loop der jaren is hij steeds meer betrokken geraakt bij allerlei projecten. Hij was een van de mensen die de projectweek ‘Pathologische Esthetica’ opzette en organiseerde dit evenement tien jaar lang voor tweedejaars CTO. Zo stond hij een paar jaar geleden ook aan de wieg van het jaarlijkse Multimediafestival.

‘Er werd gewerkt rond thema’s als dood, seks of geweld: onderwerpen waar studenten in de beroepspraktijk vaak mee te maken krijgen’

Onbewust bekwaam

Even terug naar de legendarische ‘Pathologische Esthetica’-weken. Daarin kregen de studenten van Vaktherapie een hele week ervaringsgericht onderwijs voorgeschoteld dat balanceerde op de rauwe randen van hun beroepspraktijk. Creatief therapeuten werken via kunstzinnige middelen met patiënten met vaak ingewikkelde problematiek, bijvoorbeeld in de psychiatrie. De week was een gezamenlijk ervaringstraject vol lezingen, muziek, drama, performances en exposities en er werd gewerkt rond thema’s als dood, seks of geweld: onderwerpen waar studenten in de beroepspraktijk vaak mee te maken krijgen.

Misschien dat dit evenement hem uiteindelijk tot de bildung heeft gebracht. Toen René een master mocht volgen, lag de keus voor bildung als afstudeeronderwerp dan ook voor de hand.
Hij verdiepte zich in de onderwijsbenadering van Gert Biesta die hij daarover twee keer sprak. Hij bestudeerde ook het boek Onderwijsheid van Kees Boele, bestuursvoorzitter van de HAN. Dit is een betoog om niet management, maar vorming en bildung van studenten leidend te laten zijn in het onderwijs. ‘Toen realiseerde ik me dat onze pathologische esthetica ook bildung was. ‘Onbewust bekwaam’, zogezegd.’

Steviger in de schoenen

Overigens bestaat Pathologische Esthetica al enige jaren niet meer. Binnen de nieuw gegeven ruimte was het niet meer mogelijk om het uitdagend genoeg te organiseren, om de randen op te zoeken. Pathologische esthetica was eigenlijk een eiland binnen een opleiding waar het binnen competentiegericht onderwijs toch meer om studierendement en toetsen gaat. ‘We hebben altijd heel zorgvuldig bijzorg en nazorg geboden, altijd veiligheid geboden aan studenten voor wie een onderwerp toch te dichtbij kwam. Het resultaat van zo’n week was dat studenten steviger in hun schoenen kwamen te staan. Dat hoorden we ook terug van alumni. Het was een hogedrukpan. Gelukkig lijkt het niet verloren’, zegt Donders: ‘Ik heb begrepen dat deze soort van onderwijs in een nieuwe vorm terug gaat komen.’

‘Bildung heeft te maken met zelf iets willen worden zonder dat het van bovenaf is opgelegd’

De uniciteit van de mens

Bildung dus. Hoogste tijd om het begrip eens uit te leggen. ‘Bildung gaat over de hele individuele vorming. Ja, een Duits woord.’ Waarom heet het niet persoonsvorming of burgerschapsvorming? ‘Omdat dat de lading niet dekt’, legt René uit. ‘Bildung is de meest neutrale, centrale, allesomvattende term. Het is een begrip uit de Romantiek rond 1820, het gaat over het beeld van jezelf, over het groeien en het worden, het vormen. Het heeft te maken met zelf iets willen worden zonder dat het van bovenaf is opgelegd. Bildung gaat ook over zwarte kanten, over kanten waar je niet bij kunt. Het gaat over de uniciteit van de mens, dat je de mens in groei en onderwijs als een geheel benadert.’

Bildung ís het doel

Als bildung wordt ingezet in het competentiegericht onderwijs, dan is dat in tegenspraak, vindt Donders. ‘Bildung dient geen functie of doel buiten mens zijn en mens worden. Bildung is het doel. Dat staat lijnrecht tegenover het functionalisme dat het onderwijs beheerst, waarbij gedrag en leren doelgericht moet zijn. Er zou daarom binnen het onderwijs ruimte moeten zijn waar dat functionalisme niet geldt.’
Een aantal jaren geleden was het begrip bildung op de HAN veel gehoord, met name dankzij Kees Boele. René beaamt dat je het woord bildung zelden meer hoort. ‘Ik sprak de hoogste ambtenaar bij het Ministerie van OCW en die zei: “Er waait een andere wind nu de PvdA uit de regering is.”’

‘Je moet niet alles onder controle willen en kunnen hebben om verdere groei te doorlopen’

Onverwachte situaties

Waarom is bildung een taak van het onderwijs? René: ‘Dat heeft met de toekomst te maken, die van studenten en van de maatschappij. Heel veel zaken veranderen in rap tempo. Het doelgerichte onderwijs is vooral gericht op efficiency. Het zet studenten aan tot vragen als moeten wij dit kennen voor de toets?
Als je gewend bent om vanuit bildung te werken, dan ben je beter bestand tegen onverwachte situaties.’ Hij vervolgt: ‘Bildung betekent ook dat je geraakt wordt en dat je uit het lood geslagen kunt worden en daarmee om kunt gaan. Het gaat ook over dingen die je niet kunt weten, dat donkere gebied. Dat paradoxale maakt het zo mooi. Je moet niet alles onder controle willen en kunnen hebben om verdere groei te doorlopen.’

Bildungadviseur

Wat zijn je plannen voor de toekomst? ‘Ik heb niet echt een pad uitgestippeld. Maar nu blijkt dat ik veel ervaring heb op dit gebied, zou ik wel advies kunnen en willen geven op het gebied van bildung, in binnen- en buitenland. Als de opleiding netwerkorganisatie wil zijn, dan kan ik daar mijn bijdrage aan leveren. De eerste uitnodigingen komen al binnen, zoals van het ministerie van OCW, om daar eens te komen praten.’

Interesse in de scriptie? Stuur een mail aan rene.donders@han.nl

*) Bildung: zet de mens als geheel centraal in groei- en leerprocessen. Het gaat om persoonsvorming. Tegelijkertijd houdt het in: zichzelf vormen en gevormd worden. Je leert kritisch kijken naar bronnen, redenaties en retorica, en je laat je raken door nieuwe uitdagingen. Daardoor word je meer jezelf.

*) Performance: publieke interactieve actie met een artistiek concept op het gebied van beeldende kunst, meestal gebruik makend van ingrediënten uit het theater. In deze vorm van performances is er geen sprake van repetities of het spelen van rollen.