Elke drie jaar leggen de PISA-onderzoekers de leesvaardigheid (naast andere leervaardigheden) van 15-jarigen in ruim tachtig landen onder het vergrootglas. Dit jaar waren de resultaten van de Nederlandse middelbare scholieren als zwart omrande brandgaatjes. En het allerergste? Liefst 24 procent scoort onder het leesniveau dat nodig is om maatschappelijk mee te kunnen doen… Jawel, lees die zin nog maar eens.
Tekst: Hans Wanningen
Lerarenopleider Nederlands Roos Scharten heeft interesse voor alles wat met taal en taalonderwijs te maken heeft. Als oud-medewerker van Expertisecentrum Nederlands, een van de partners in het Nederlandse PISA-consortium, kijkt ze met extra belangstelling naar de uitkomsten van PISA-2018 (PISA: Programme for International Student Assessment). Dit jaar komt naar voren dat 15-jarige scholieren uit Nederland, als het op lezen aankomt, de slingers wel in de la mogen laten. Van de deelnemende Europese landen doen hun tegenhangers het namelijk simpelweg beter. Scharten is geschrokken van de resultaten. Evenals van de oorverdovende stilte die daarop volgde, in Den Haag en elders in het land.
Je gaat bijna vrezen dat die scholieren straks niet meer snappen hoe ze een boek moeten vasthouden of wat er in de gebruiksaanwijzing van de afvoerontstopper staat. Hoe erg is het?
“PISA-2018 laat zien dat de leesvaardigheid van Nederlandse tieners zich in een dalende lijn bevindt, al vanaf 2012 trouwens. Nieuw is dat Nederlandse leerlingen nu lager scoren dan de leerlingen in de andere deelnemende EU-landen. Bovendien bungelen ze ook bij het begrijpen van teksten en wat leesplezier betreft onder het Europees gemiddelde. Bijna een kwart is zelfs niet in staat om te lezen op een niveau dat nodig is om goed te kunnen functioneren op school of in de maatschappij. Vooral dat laatste is ronduit alarmerend.”
Allesbehalve een fraai rapport inderdaad. Hoe kon het zo misgaan?
“Op de basisschool en in het voortgezet onderwijs wordt de leesvaardigheid nu onvoldoende effectief onderwezen en bevorderd, denken veel experts. Verder moet lezen concurreren met allerlei nieuwe manieren van informatieoverdracht en ontspanning, en dat in een beeldcultuur. Daarnaast hebben veel Nederlandse gemeenten de laatste jaren bezuinigd op hun bibliotheken. En vlak ook de rol van ouders niet uit: wie opgroeit in een gezin waar niet wordt (voor)gelezen en waar nergens een boek te bekennen is, staat meteen al met 2–0 achter.”
“Ik vind het onbegrijpelijk dat dit thema niet hoog op allerlei politieke en maatschappelijke agenda’s staat. De maatschappelijk-economische gevolgen van zwakke leesvaardigheid zijn enorm”
Met name de resultaten van jongens zijn bedroevend. Waar ligt dat aan?
“De resultaten van jongens zijn niet alleen bij lezen minder dan die van meisjes. In PISA-2018 scoren meisjes bijvoorbeeld voor het eerst gemiddeld beter dan jongens op het onderdeel Natuurwetenschappen. De Onderwijsinspectie signaleert in De Staat van het Onderwijs 2020 dat jongens vaker worden doorverwezen naar een lager schooltype, vaker blijven zitten en sneller worden geschorst of verwijderd. Een eenduidige verklaring hiervoor is er nog niet. De inspectie zelf tast ook in het duister. Misschien is het onderwijs vormgegeven op een manier die beter uitpakt voor meisjes? Hoe dan ook, hoogste tijd dat dit eens grondig wordt uitgezocht en aangepakt.”
Zouden in Nederland eigenlijk niet alle alarmbellen moeten afgaan?
“Ik vind het onbegrijpelijk dat dit thema niet hoog op allerlei politieke en maatschappelijke agenda’s staat. De maatschappelijk-economische gevolgen van zwakke leesvaardigheid zijn enorm. Zwakke lezers en laaggeletterden moeten het gemiddeld genomen doen met een minder hoog schooldiploma. Ze hebben een slechtere gezondheid en communiceren moeizamer met artsen en andere zorgverleners. Laaggeletterdheid gaat vaak gepaard met sociale problemen als eenzaamheid of een grotere afstand tot de arbeidsmarkt.
Wat evenmin helpt: de overheid heeft de laatste jaren hard op de trom van de zelfredzame burger geslagen. Ontzettend veel processen zijn geautomatiseerd: “Maak nu je eigen account aan!” Dit heeft een grote groep burgers op afstand gezet. Zwakke leesvaardigheid en zwakke ict-vaardigheden gaan immers maar al te vaak hand in hand.”
Wat doen wij als HAN om een taalzwakke generatie tegen te gaan die boeken vooral uit Netflix-series kent?
“De HAN is hierbij op meerdere fronten actief. Binnen de Academie Educatie leiden we leraren op voor het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Daarbij werken we aan de taalvaardigheid van onze eigen studenten én die van hun toekomstige leerlingen, door ruime aandacht te schenken aan goede didactiek en leesplezier. Verder thematiseert het Zwaartepunt Health telkens de relatie tussen lage gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid. Bovendien is mede vanuit dit zwaartepunt de Leergemeenschap Laaggeletterdheid ontstaan. Die leergemeenschap vraagt aandacht voor dit issue bij álle opleidingen van de hogeschool. Want één ding is helaas zeker: ook de medici, paramedici, juristen, sociaal werkers, managers en ondernemers van morgen zullen van doen krijgen met cliënten, medewerkers en (site)bezoekers die de allergrootste moeite hebben met lezen!”
