ENDÜSTRİDEN SAĞLIK 4.0'A NASIL GELDİK?
ENDÜSTRİ SEKTÖRÜNDEN YOLA ÇIKARAK SAĞLIK 1.0’DAN SAĞLIK 4.0’A GEÇİŞ
Bu çalışmama sizlerin de hoşuna gidebileceğini düşündüğüm Thomas Edison’ın şu sözüyle başlamak isterim:
‘‘Geleceğin hekimleri ilaç yazıp tedavi yapmak yerine diyet ve kişinin yaşam tarzını düzene koyarak ve hastalıkların nedenlerini ortadan kaldırarak bu sorunların en başından oluşmasını engelleyici bir şekilde çalışacaklardır.”
şeklinde sağlık alanına ilişkin görüşünü ileri sürmüştür ve nitekim günümüze baktığımızda bu sözün gerçekliği dikkatimi çekmedi değil. Geçmişten günümüze dair yaptığı bu atıf ya da öngörü fazlasıyla yerinde bence. Neyse Thomas Edison’ı sonra konuşuruz şu anki konumuz endüstriden yola çıkarak günümüze yani Sağlık 4.0’ nasıl geldiğimiz.
Sağlık 4.0 aslında endüstri sektörünün gelişmesiyle başlamıştır. Günümüzde endüstri devriminin ve teknolojinin gelişmesiyle ilerleme kaydeden sağlık 4.0 şu şekilde oluşmuştur:
Endüstri devriminin gelişmesi ve değişmesiyle oluşan endüstri sektörü 1.0’dan 4.0’a kadar ilerleme kaydetmiş ve günümüze kadar gelmiştir endüstri sektöründeki bu ilerleme şu soruyu da beraberinde getirmiştir:
Endüstri 4.0 sağlık sektörüne uyarlanabilir mi?
Tabi ki bizler bu soruyu cevapsız bırakmadık ve endüstri 4.0’ı sağlık sektörüne uyarladık. Gelin bunu nasıl yaptık beraber inceleyelim.
Endüstri Devrimlerinin Tarihsel Gelişimi
‘‘Sağlık 4.0 ile tüm sağlık alanında reaktif olan ve hizmet için ücret ödemesine odaklanan bir sistemden, sonuçları ölçen ve proaktif önlemeyi sağlayan değer temelli bir sistem anlayışına yönelme söz konusu olmuştur. Bunun nedeni yaşlı nüfustaki artış ile doğru orantılı olarak kronik hastalıklarda yaşanan artışlar ve yeni tarz hastalıkların ortaya çıkması teknolojik ilerlemelere ayak uydurmayı bir gereklilik haline getirmiştir. Bu yüzden zamanla sağlığa duyulan ihtiyaçta yaşanan artış, kişi ve ülke ekonomisinde büyük bir yük oluşturduğu için yapılan sağlık harcamalarının azaltılmasına yönelik olarak teknolojik uygulamalarının geliştirilmesi zorunlu bir hal almıştır.’’ (1)
Bu nedenle Sanayi 4.0 sürecinde gelişme gösteren teknolojilerin sağlık alanında da uygulanması gerektiğine karar verilmiştir.
Sanayi Devrimlerinde yaşanan ilerlemeler ile birlikte gelişme gösteren sağlık sürecini de dört dönemde izlemek mümkündür. Yeni ekonomik gelişmelerin ve yeni salgın hastalıkların ortaya çıkmasıyla halk sağlığı çözümlerine odaklanarak oluşturulan ve deneysel bilgilerin başlamasını sağlayan dönem Sağlık 1.0'ın oluşmasını sağlarken, nedensellik bağı içinde kesin bilgiye dayanarak büyük üretim konseptinin ve teknolojisinin ortaya çıkması Sağlık 2.0 sürecinin gelişmesini sağladı. Daha büyük hastaneler ve daha iyi tıp eğitimlerinin verildiği kurumların kurulması ve doktorların daha iyi tedavi kalitesi için uzmanlık eğitimi alması ve bilgisayarın boyutlarının küçülerek bilgisayar tabanlı cihazların ve bilgi teknolojisinin hızlı bir şekilde geliştirilmesi Sağlık 3.0'ın oluşmasına katkıda bulundu. Günümüzde ise akıllı tıbbın gündeme gelmesiyle gelişme gösteren hastaları hastaneden ziyade hastane dışında da sürekli gözetim altında tutmayı amaçlayan hem hastayı hem de hekimi bilgilendirecek teknolojiler ile sağlık hizmeti sunan Sağlık 4.0 süreci gelişme göstermektedir (2).
Endüstri 1.0’ın Endüstri 4.0’a Tarihsel Gelişimi
Endüstri 1.0, on sekizinci yüzyıldan on dokuzuncu yüzyılın ortalarına ve sonlarına kadar uzanan ilk sanayi devrimini temsil eder. Ortaya çıkan buhar motoru, dikiş makineleri, çelik üretimi ve demir yolları teknolojileri ile birlikte bir mekanizasyon devrimi, toplumsal tarımdan sanayileşmeye geçişi kolaylaştırdı.
On dokuzuncu yüzyılın sonundan başına kadar yirminci yüzyılın ikinci endüstri devrimi olan Endüstri 2.0, elektriğin olağanüstü kullanımı nedeniyle bireysel veya küçük ölçekli üretimden büyük hacimli seri üretime bir paradigma değişikliği getirdi. Henry Ford montaj hatları, üretim süreçlerini tamamen değiştiren çok sayıda işlemin ve makinenin verimli bir şekilde sistematik olarak tahsis edilmesini ve bağlanmasını sağladı.
Yirminci yüzyılın son birkaç on yılında, elektronik, bilgisayar ve robot teknolojisinin hızlı gelişimi, dijitalleşme ve üretim ve iş süreçlerinin ağ oluşturması ile karakterize edilen büyük otomasyon sistemleri uygulamalarına yol açmıştır. Üçüncü endüstri devrimini, yani Endüstri 3.0'ı işaret eden ve aynı zamanda dördüncü devrimin doğuşuna yol açan, bilgisayarla bütünleşik ve esnek imalat sistemleri, imalat yürütme sistemleri ve ayrıca malzeme kaynak planlaması ve kurumsal kaynak planlaması geniş çapta benimsenmiştir.
Yirmi birinci yüzyıla adım atan Endüstri 4.0, dördüncü endüstri devrimini gönderir ve siber fiziksel sistemleri bilgi, süreç, ekipman ve operasyon teknolojileri ile bütünleştirmeyi amaçlar. Nesnelerin İnternet’i ve ilgili hizmetler, büyük veri analitiği ve yapay zeka teknikleriyle birlikte kapsamlı bir şekilde dağıtılır ve kullanılır. Tesislerin, ürünlerin ve iş süreçlerinin İnternet bağlı ve bulut tabanlı teşhisi, işletimi, kontrolü ve bakımı yoluyla tedarik, üretim ve iş süreçlerinde akıllı, sürdürülebilir ve uygun maliyetli bir bağlantı sağlayabiliriz. Endüstri 1.0'dan 4.0'a tarihsel evrim Şekil 2'de gösterilmektedir.
SAĞLIK HİZMETLERİ 1.0 İLE 4.0’IN TARİHSEL GELİŞİMİ
Sağlık hizmetleri sistemleri, üretim sistemleriyle birçok ortak özelliği paylaşır. Sağlık hizmeti sunumu uzun bir evrime ve devrime sahiptir. Endüstri 1.0'dan evrime ilişkin bilgimizi kullanarak 4.0; Sağlık 1.0'dan Sağlık 4.0 'a evrimi temsil etmek için benzer aşamalara gelin beraber bakalım.
- Sağlık 1.0’ın temelinde hasta klinisyen karşılaşmasını ifade eder. Böyle bir karşılaşma sırasında hasta bir kliniğe gider ve bir doktor ve bakım ekibinin diğer üyeleri ile görüşür.
- Klinisyen (veya bakım ekibi), konsültasyon, test ve teşhis yoluyla ilaçlar için reçete ve bir hastalığın tedavisi için bir bakım planının yanı sıra takip planları (örneğin laboratuar testi veya görüntüleme testi yaptırmak için) sağlar. Bu model, yüzlerce yıldır sağlık uygulamalarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Sağlık, yaşam bilimleri ve biyoteknolojideki büyük gelişmelerin yanı sıra çok sayıda yeni tıbbi ekipman ve cihaz icat edilmiş, geliştirilmiş, test edilmiş ve sağlık hizmeti sunumunda giderek daha fazla kullanılmaktadır. Örneğin, görüntüleme test ekipmanı (MRI, ultrason, CT taraması), izleme cihazları (nabız oksimetresi, arteriyel hatlar) ve cerrahi ve yaşam destek ekipmanı (da Vinci robotu, göğüs tüpleri) tanı, tedavi ve izlemeyi desteklemek için hastanelerde ve diğer bakım ortamlarında giderek daha fazla kullanılmaya başlanmıştır. Bütün bu gelişmeleri Sağlık 2.0 olarak adlandırırız.
- Son on yıl içerisinde bilgi sistemlerinin gelişmesiyle bağlantılı olarak, sağlık kuruluşlarının birimleri ve departmanları arasında hastaların bakımını yönetmek için elektronik sağlık veya tıbbi kayıtlar (EHR veya EMR) uygulanmaya başlar ve bu sağlık bilgi teknolojilerinin klinik ve operasyonel süreçler üzerinde büyük etkisi olmuştur. Çok sayıda faaliyet eskiye nazaran daha kısa bir zaman içerisinde EHR'ye kaydedilir ve birçok manuel süreç bilgisayarlaştırılmış (CPOE'de sipariş girişi veya bilgisayarlı sağlayıcı sipariş girişi) ve dijitalleştirilmiştir (elektronik AVS veya ziyaret sonrası özet). Bunlara ek olarak, mevcut bilgisayar ağlarının kullanılması, uzaktan bakım ve tele-sağlık mümkün hale getirilmiş ve elektronik ziyaretler (bir hasta ile doktoru arasındaki hasta portalı aracılığıyla iletişim) bazı yüz yüze görüşmelerin yerini almaya başlamıştır. Şu an bile hala gündemde olan COVID-19 salgını, tele-sağlık ve sanal ziyaretlere olan talebi artırmaktadır. Bu talebin artması sağlık alanındaki yapılan çalışmaların da sağlık sektörüne olan katkısını gün geçtikçe göstermektedir. Tüm bunlar, sağlık hizmeti sunumunda çok çeşitli evrimsel değişikliklere yol açmıştır. İşte bu evrimsel değişim ve dönüşüm sürecini Sağlık 3.0 olarak adlandırıyoruz.
- Dördüncü sağlık hizmeti evrimi ise Endüstri 4.0'a paralel olarak ortaya çıkıyor. Böyle paralel bir bağlamda sağlık hizmeti sunumu süreci, IoT, RFID (radyo frekanslı tanımlama), giyilebilir cihazlar ve her türlü tıbbi cihaz, akıllı sensörler, tıbbi robotlar vb. akıllı ve birbirine bağlı sağlık hizmeti sunumuna ulaşmak için bulut bilişim, büyük veri analizi, yapay zeka ve karar destek teknikleri gelişim göstererek sağlık alanında kullanılmaya başlanıyor. Böyle bir sistemde sadece sağlık kuruluşları ve tesisleri (hastane, klinikler ve uzun süreli bakım tesisleri gibi) birbirine bağlı değildir fakat aynı zaman içerisinde tüm ekipman ve cihazlar ile hastaların evi ve toplulukları birbirine bağlıdır. Bunu biraz daha açacak olursak hastayla ilgili bilgiler (ilaç geçmişi, teşhis notları, laboratuvar sonuçları, tedavi planları, eczane yedekleri, faturalandırma ve sigorta talepleri vb.) uygun protokoller aracılığıyla potansiyel olarak paylaşılabilir. Bunlara ek olarak bilindiği üzere yapay zeka teknikleri aracılığıyla proaktif tedavi, hastalık tahmini ve önleme, kişiselleştirilmiş tıp ve gelişmiş hasta merkezli bakımı göz önüne alabiliriz. Böylece yaygın, akıllı ve birbirine bağlı sağlık hizmetleri topluluğu ortaya çıkmıştır ve bu da Sağlık Hizmetleri 4.0 paradigmasına yol açar. Sağlık 1.0'dan 4.0'a geçiş Şekil 3'te gösterilmektedir.
ENDÜSTRİ 1.0 İLE 4.0 ’IN ÖZELLİKLERİ
Endüstri 1.0'dan Endüstriye geçişe bakarak 4.0 (Şekil 4), başlangıçta basit üretim cihazlarını ve teknolojilerini gözlemliyoruz. Bunlar daha sonra daha karmaşık ve akıllı süreç ve tekniklere yükseltildi.
Tek ve küçük bir makine, ekipman grubuyla başladık ve birden çok makineye, hücreye, gruba ve şimdi büyük ölçekli bir üretim ağına yayıldık.
Başlangıçta sadece bir üretim tesisi vardı. Daha sonra üreticileri tedarikçilerle, hizmet sağlayıcılarla ve müşterilerle bir üretim topluluğuna entegre etmek için birden fazla mağazaya, fabrikaya ve nihayet işletmelere ve ötesine genişledik.
İmalatta kullanılan veriler de küçük bir kümeden büyük veriye ve farklı hacim, çeşit ve varyasyonlara sahip dev veri kümelerine dönüşmüştür.
Endüstri 1.0'dan 4.0'a geçiş sırasında, giderek daha fazla otomasyon bileşeni dahil edildi ve giderek daha az işçi/operatör katılımı gerekli oldu.
SAĞLIK HİZMETLERİ 1.0 İLE 4.0’IN ÖZELLİKLERİ
Sağlık 1.0'dan Sağlık 4.0'a olan evrimi incelersek ( Şekil 5), sağlık hizmeti sunumunun basit ilaçlardan daha karmaşık ve akıllı hastalık tedavisine geçtiğini gözlemliyoruz.
Hasta bakımı, öncelikle bir hastanın tek bir klinisyenle etkileşimi yoluyla sağlandı ve ardından birden fazla klinisyen, ekip ve topluluk dahil edilerek genişletildi. Başlangıçta hasta bakımı tek bir tesis veya disipline odaklandı ve daha sonra birden fazla disiplini, birimi ve organizasyonu içerecek şekilde genişletildi. Artık hasta bakımı, geniş ağları, insan ve organizasyon topluluklarını içermektedir.
Sağlık hizmeti dönüşümünün başlangıcında az sayıda veri kullanılırken, Sağlık Hizmetleri 4.0'da boyut, kalite, format ve karakteristik açıdan büyük farklılıklar içeren dev veri akışları artık mevcuttur. Endüstri 4.0'ın gelişimine benzer şekilde Sağlık 4.0, artan otomasyonu içerir.
Endüstri 4.0 ile Sağlık 4.0 arasındaki en belirgin ve kritik fark, insanların katılımıyla ilgilidir. Sağlık 4.0'da hastalar, hasta bakıcılar ve klinisyenler, sağlıklarını izleme, semptomları raporlama, tedavi ve bakım planlaması için ortak karar alma süreçlerine katılım konusunda giderek daha fazla yer almakta ve sorumluluklarını paylaşmaktadır. Sağlık sektörünün ilerleyen dönemlerinde daha önemli roller oynadıkça hastaların, hasta bakıcıların ve ayrıca klinisyenlerin Sağlık 4.0'ın merkezinde olacağı düşünülmektedir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Sağlık 4.0, sağlık sistemleri mühendisliğine sayısız fırsat ve zorluk sunar. Akıllı ve bağlantılı sağlık hizmetlerine ulaşmak için fırsatlardan yararlanmak ve zorlukların üstesinden gelmek için aşağıdaki öneriler sunulmuştur:
İlk olarak, mühendislik, sağlık bilimleri ve eğitim, sağlık hizmeti sunumunun iyileştirilmesi, sağlık ve sağlık bakım teknolojilerinden tüm alanlar dahil olmak üzere birçok paydaşın dahil olması gerekir. Çoklu uzmanlık alanları, farklı sağlık sistemlerine bakış açıları; evrensel bir vizyona ve Dörtlü Amaca ulaşmak için farklı görüş ve hedeflerin birleşmesi gerekir. Bu, disiplinler ve bakış açıları arasında önemli bir karşılıklı katılım, iletişim, koordinasyon ve uzlaşma çabası gerektirir.
İkincisi, birçok teknoloji ve metodolojinin dahil olması gerekiyor. Modelleme, simülasyon, hesaplama ve optimizasyon teknikleri gibi nicel yöntemlerin yanı sıra anket, insan merkezli tasarım, değerlendirme ve saha gözlemlerini içeren nitel yaklaşımlardan da yararlanılmalıdır. Nicel ve nitel yöntemlerin birleştirilmesi, çeşitli yöntem ve verilerin karıştırılması tercih edilmelidir. Ayrıca tıbbi simülasyon, sanal gerçeklik ve pilot çalışmalar gibi ampirik çalışmalar ve deneysel projeler, modellemenin önemli bir tamamlayıcısıdır. Özellikle yeni uygulamaların uygulanmasından öncesinde, sırasında ve sonrasında. Bu, bakım süreçlerinin ve sonuçlarının sürekli olarak öğrenilmesine ve iyileştirilmesine olanak sağlayacaktır.
Üçüncüsü, hem donanım (tıbbi ekipman, cihazlar ve araçlar) hem de yazılım (modelleme, hesaplama, değerlendirme vb.) döngüye bağlanmalıdır. Önerilen sosyoteknik yaklaşımda insan-makine veya insan-teknoloji etkileşimleri, akıllı teknolojilerin etkin bağlantılarını ve güvenli uygulamasını sağlamak için kritik hale geliyor.
Son olarak hastalar, bakıcılar ve sağlık çalışanları dahil olmak üzere insanlar, hem araştırma hem de uygulamada akıllı ve bağlantılı sağlık hizmetlerinin merkezinde olmalıdır. Akıllı ve birbirine bağlı sağlık hizmetlerini tasarlarken ve uygularken özelliklerini, ihtiyaçlarını, yeteneklerini ve kısıtlamalarını dikkate almak önemlidir. Eşitsizlikler konusunu ele almak, Sağlık 4.0'ın bu tür eşitsizlikleri azaltmak ve tüm bireylerin yüksek kaliteli, güvenli bakıma erişmesine izin vermek için tasarlandığından emin olmak çok önemlidir. Ayrıca, halk sağlığı sektörünün çabalarını ve sağlığın sosyal belirleyicilerinin rolünün daha fazla tanınmasını gerektirebilecek dijital uçurum gibi teknolojilerin sosyoteknik sistemler üzerindeki potansiyel olumsuz etkileri ele alınmalıdır (3).
KAYNAKÇA
