KARİYER GELİŞTİRMEDE BİR ENGEL : CAM TAVANLAR
Kariyer , çalışanın başarı derecesini gösteren, işiyle ilgili pozisyonlarda ilerlemesi ve örgüt basamaklarından yukarıya doğru çıkarak yükselmesini temel alan bir kavramdır. Çalışma yaşamında kariyerle ilgili pek çok sorun görülebilir. Bunların bir kısmı kadınların çalışma hayatına aktif katılması sonucu olurken, bir kısmı ülkenin ekonomik durumu, işin ücret yapısı veya toplumun sosyal yapısı sonucu da ortaya çıkabilir.
Kadınlar, dünyada ve ülkemizde özellikle 20. yüzyıldan itibaren çalışma hayatında daha fazla yer almaya başlamıştır. Toplumda öncelikle eş ve anne olan kadınları çalışma hayatına iten neden ekonomik ve toplumsal etmenlerdir. Kadınlar geçmişte ailelerin geçimini sağlamada tek gelir kaynağının yetersizliği nedeniyle aileye ek gelir sağlamak için çalışma hayatına girerken, son yıllarda ekonomik etmenlerin yanında, ekonomik özgürlüklerini elde etmek ve mesleki tatmin gibi amaçları da göz önünde bulundurmaktadırlar. Ancak erkeklerle kıyaslandığında, iş hayatında hala yeterince yer aldıklarını söylemek mümkün değildir. Bu olumlu ancak yeterli olmayan ilerleyişte kendisini sadece anne ya da eş olarak görmeyen, aile bütçesine katkı sağlamak ve aynı zamanda hem sosyal hayat içerisinde yer almak hem de yönetimde söz sahibi olmak isteyen kadınların çok sayıda bireysel ve toplumsal engelleri aşması gerekmiştir.(2) Bunlardan bazıları:
1. Kadınların çalışma hayatına girmesi konusunda yasalarda bir ayrımcılık bulunmamaktadır. Fakat bazı iş ve iş piyasasında “kadın işleri” ve “erkek işleri” olarak ayrışıp toplumsal kabul görmesinden kaynaklı, görev dağılımında adil davranılmaması, kayıt dışı sektörde ücretlerin düşük tutulması gibi ayrımcılık örnekleri görülmektedir.
2. Kadın işgücü ucuz emek olarak, emek-yoğun iş kolları olan tekstil, gıda, hazır giyim, tütün gibi sanayi dallarında yoğunlaşma göstermektedir.
3. Eğitimin her basamağında kadınlar için bir eşitsizlik söz konusudur. Eğitim fırsatı olmayan ya da eğitimini yarıda bırakmak durumunda kalan kadınlar, iş hayatında erkek rakiplerini bir adım geriden takip etmektedir. Eğitimin, birçok alanda kadının ilerleyebilmesi için bir başlangıç noktası olduğunu belirtmek gerekir. Ayrıca kadının toplum içerisindeki konumu ve istihdam fırsatları üzerinde etkin olan en önemli faktör olduğu görülmektedir.
4. Toplumsal önyargılardan dolayı kadınların toplum içinde edindiği cinsiyet rolü imajları onların ikinci plana itilmesine neden olmaktadır. Kadınların ailedeki kız çocuğu, annelik, eşlik rollerinin temel rolleri olduğu düşünülmektedir.
5. Çalışma saatlerinin esnek olmaması, izinlerin yetersiz oluşu ve çocuk bakımı, kreş gibi hizmetlerin ulaşılabilir düzeyde olmaması kadınların iş hayatına katılma durumunu tercih değil zorunluluk haline getirmektedir.
6.Üst yönetimde erkeklerin çoğunlukta olması nedeni ile erkek egemen bir örgüt kültürünün oluşabileceği düşüncesi, kadın çalışanların üst yönetime ulaşmasına engel bir durum teşkil etmektedir. (2)
Son yıllarda kadın çalışanların sayı olarak artmasına rağmen kurumlarda kadın çalışanların tepe yönetim seviyesine gelme konusunda uygun olmadıkları düşünülmektedir. Geçmişe oranla yukarıdaki bazı sorunlara çözümler getirerek gerek Avrupa ülkelerinde gerekse kendi ülkemizde kadın yöneticilerin sayısında artış vardır. Ancak istenilen düzeyde değildir. Peki bu yükselmenin önündeki engel nedir? Nasıl olur da 20. yüzyıldan beri iş yaşamında aktif rol olan kadınlarımız gerek teknoloji gerek altyapı ve eğitim alanında bu denli gelişme sağlanırken hala üst mevkilere çıkma konusunda engellerle karşılaşır? Literatürleri taradığımda kadın odaklı kariyer sorunu olarak en fazla “Cam Tavan Sendromu” ndan söz edilmektedir .
Nedir Bu Cam Tavanlar ?
Cam tavan kavramı, 1970’lerde Amerika Birleşik Devletlerinde (ABD), kadınların üst kademe yönetim pozisyonlarına ulaşmasını engelleyici davranışsal ve örgütsel önyargılardan kaynaklanan, görünmez, yapay engelleri tanımlamak için kullanılmaya başlanmıştır.(2).
Cam tavan sendromu “kadın çalışanların ancak belli bir kademeye kadar gelip, tam olarak adlandırılamayan sebeplerden ve önyargılardan ötürü, üst ya da tepe yönetime terfilerinin engellenmeleri, bir anlamda yönetim kadrolarından uzak tutulmaları” olarak da tanımlanabilir.(4)
Bireysel bir yetersizlik nedeniyle yükselememeyi değil, sadece kadın olmaktan dolayı yükselememeyi ifade etmektedir. Kadın çalışanlar kariyerlerinde yukarı doğru baktıklarında herhangi bir engel görememektedirler, fakat biraz yukarı doğru hareket ettiklerinde cam tavanla karşılaşmaktadırlar. Son yıllarda alt ve orta dereceli idari görevlere gelen kadınların oranında artış gözlenirken, en üst düzeye yükselme oranları daha düşük kalmıştır. Bu durum da kadınların herhangi bir iş hiyerarşisinde ancak cam tavana ulaşıncaya kadar yükselebildiklerinin göstergesi olarak ifade edilebilir.
Bu konuyla ilgili yapılan farklı sektördeki çalışmalara göz atalım.
Özertürk M. ,Gül İ. yapmış olduğu çalışmanın amacı eğitim çalışanı kadınların yönetici olmalarının önündeki cam tavan sendromuna yönelik görüşlerini incelemektir. Amaçlı örnekleme tekniği ile yapılan araştırmanın çalışma grubunu Sinop ilinde görev yapan kadın şube müdürü, okul müdür ve müdür yardımcıları oluşturmaktadır. Araştırmacıların görüşme tekniği kullanarak topladığı verilerin, bulgularına göre, kadın yöneticiler cam tavan sendromunu kariyerlerinin gelişimini etkileyen olumsuz bir durum olarak görmüşlerdir. Bunun en önemli nedenini erkek egemen toplum olarak değerlendirmişlerdir. Erkekler kadar dikkate alınmadıklarını dile getirirken, yeri geldiğinde okul paydaşlarınca, duygularından yararlanıldığını belirtmişlerdir. Kadın yöneticiler, üst yöneticilerin ayrımcılık yaptığını, kadınların başarılı olduğunu kabul etmelerine rağmen kendilerinin görsellik gerektiren işlerde kullanıldığını ancak önemli kararlara katılmalarına olanak verilmediğini ifade etmişlerdir. Kadın yöneticiler; kendilerinin pek dikkate alınmadıklarını, okula gelen velilerin daha çok muhatap olarak bir erkek yönetici beklentisine sahip olduklarını belirtmişlerdir.(5)
Baş Ö.(2019) kadın sağlık çalışanlarına yönelik olarak yapılan bu çalışma Süleyman Demirel Üniversitesi Araştırma Ve Uygulama Hastanesi’ nde çalışan sağlık personeli ile yürütülmüştür. Sağlık sektöründe yönetici pozisyonundaki kadın oranının diğer sektörlere oranla yüksek olduğu görülmektedir. Bunun en önemli sebebi sektörde çalışanların yarıdan çoğunun kadın olması ve profesyonel mesleklerde kadınların payının yüksek olması olarak düşünülebilir. Ancak sektörde kadın çalışanların ağırlığına bakıldığında sağlık sektöründe de cam tavan olgusunun tüm ağırlığınca değişmeden kaldığı söylenebilir .Özellikle hastanelerde kadın ağırlıklı personel çalıştırılan bir kurumun politika oluşturma merkezlerinde kadınlara öncelik vermesi, ailevi sebeplerden dolayı kariyer planlamalarını yeteri kadar yapamayan kadınların çalışma şartlarının (kreş fırsatları, servis ve süt izni haklarının kullanılmasının sağlanması gibi) değerlendirilmesi ve örgütsel kariyer planlama çalışmalarıyla desteklenmeleri faydalı olacaktır.(4)
Köksal Y. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sağlık Uygulama ve Araştırma Merkezi’ nde görev yapan sağlık çalışanlarının cam tavan sendromuna ilişkin algı düzeylerini belirlemek ve algı düzeylerinin cinsiyet, meslek, medeni durum ve eğitim durumu ile ilişkisini incelemek amacıyla yapılmıştır. Sağlık çalışanlarının cam tavan sendromu algılarında cinsiyet faktörü ve mesleki farklılığın (hekim-hemşire) etkili olduğu görülmüştür. Katılımcıların %50’ sinden fazlasının cam tavan sendromuna neden olduğunu düşündüğü faktörler olarak, “Erkek yöneticiler diğer erkek yöneticilerle daha rahat çalışırlar”, “Erkek yöneticiler kadınların yükselmesi konusunda herhangi bir hassasiyet göstermezler”, “İş ve aile arasında çatışma vardır”, “Aile kadının iş yerinde fazla zaman geçirmesini hoş karşılamaz” önermeleri bulunmuştur.(2)
Çalışma Hayatında Kadınların Karşılaştıkları Cam Tavan’ın Üç Boyutu
Kadınların iş yaşamında üst düzey yönetici pozisyonlarına gelememelerinin önünde 3 engel olduğu belirtilmektedir. Bunlar:
- Erkek Yöneticiler Tarafından Konulan Engeller :
-Bu engeller daha çok kadınlara ilişkin önyargıları içerir; kadınların üst düzey yönetim pozisyonlarında yapılan işleri yapamayacakları, kişilik, azim ve heyecan açısından nitelikli olmaması ve erkeklerin kadınlarla iletişimde güçlük çekecekleri gibi önyargılardan kaynaklanmaktadır. Ayrıca erkek yöneticilerin gücü elde tutma istekleri bir diğer engelleme sebebidir.(3)
2.Kadın Yöneticiler Tarafından Konulan Engeller:
-Referans alma yanılgısı; Kadın yöneticilerin bilinçaltında “ben bu noktaya nasıl geldiysem, herkes aynı şekilde gelebilir. Özel bir çabaya gerek yok” mantığını kapsamaktadır.
-Kraliçe arı sendromu; Kısaca kadınların birbirlerini çekememeleri olarak da ifade edilebilir. Tepe yönetimde görülen “tek kadın” olmanın ayrıcalık ve başarı göstergesi olduğuna inanılmaktadır.(4)
3.Kişinin Kendi Kendine Koyduğu Engeller :
-Toplumsal değerleri sorgulamadan içselleştirmek, kabul etmek,
-Cinsiyet rollerine ilişkin tutumlar ve özgüven eksikliği,
-Sistemin değiştirilemeyeceğine bağlı inanç nedeniyle sistemi desteklemek zorunda hissetmek,
-İş- aile çatışması ve sonraki suçluluk duyguları ile başa çıkılamaması. (2)
Cam Tavanları Nasıl Kırarız ?
- Hükümetlerin cinsiyet ayrımcılığını giderme konusunda yasal mekanizma ve yapıları düzenlemelidir.
- Kurumlar cinsiyet körlüğünden kurtulup; liyakate göre ve önyargısız olarak terfi uygulamaları yürütmelidirler.(4)
- Kadınlar kendine inanmalı, sağlam kararlar alarak geleceğine yön vermelidir.
- Risk almayı öğrenmeli, yeni fırsatlar aramalı, sorumluluk üstlenmeli, başkalarının çözemeyeceği sorunlarla ilgilenmelidir.
- Kariyeri ile ilgili mesleğinde başarılı olmuş kişilerden danışmanlık almalı ve bu kişilerle iletişim halinde olmalıdır.
- Liderlik yeteneklerini mutlaka geliştirip ilerletmelidir.
- Etkin olmak, edilgen bir şekilde kenarda terfi beklemeyerek çalışma hayatındaki önemini gösterecek eylemlere katılmalıdırlar.(2)
KAYNAKÇA
1) ZEYBEK İ. (2018) “Sağlık Kurumlarında Yöneticilikte Kadınlarda Görülen Cam Tavan Sendromu” (Yüksek Lisans Tezi )
2) KÖKSAL Y.(2016) “ Sağlık Çalışanlarının Cam Tavan Sendromu’ na İlişkin Algılarının İncelenmesi” (Yüksek Lisans Tezi )
3) BİLKAY T. A. (2017) “Çalışan Kadınların Kariyer Engelleri Ve Cam Tavan Sendromu Algılamalarının İş Motivasyonlarına Etkilerini Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma: Sağlık Bakanlığı Merkez Teşkilatı Örneği” (Yüksek Lisans Tezi)
4) BAŞ Ö. (2019) “Kadın Sağlık Çalışanlarının Cam Tavan Sendromu Algısı İle Örgütsel Bağlılığı Arasındaki İlişki; Üniversite Hastanesinde Bir Araştırma” (Yüksek Lisans Tezi)
5) ÖZERTÜRK M. ,GÜL İ. (2021) “Eğitim Çalışanı Kadınların Yönetici Olmalarının Önündeki Cam Tavan Sendromuna Yönelik Görüşleri” Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi (24–44)
6) https://www.sbb.gov.tr/istihdam/
