NESNELERİN İNTERNETİ VE SAĞLIK
Nesnelerin interneti teknolojisi, Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU) tarafından IoT (Internet of Things) olarak tanımlanmaktadır. Başka bir deyişle nesnelerin interneti günlük kullanımda olan nesnelerin, internete bağlanıp veri gönderip alması kabiliyeti olarak da tanımlanabilir.
Nesnelerin interneti olarak adlandırılan yeni teknolojik kavram akıllı cihazların, birbirlerini algılayan ve iletişime geçebilen nesneler aracılığıyla akıllı bağlantısını da ifade etmektedir. Bu teknoloji ile çok sayıda, küçük boyutlu, kablosuz teknoloji kullanabilen algılayıcı cihazlar ile çevredeki neredeyse tüm olayları izlemek ve bilgi toplamak olanaklı hale gelmektedir. Nİ; ev, ofis vb. yerlerdeki bütün cihazların, depo, şehir vb. gibi fiziki mekânların ve insanların, yani her şeyin ve herkesin internet bazlı platformlarla birbirine bağlanabildiği teknolojik alt yapıyı ifade etmektedir. Nİ ile başlangıçta, radyo frekansı tanımlama (RFID) teknolojisini kullanarak, benzersiz bir şekilde tanımlanabilen nesnelere ve bunların internet benzeri bir yapıdaki sanal temsillerine gönderim yapması düşünülmüş ve Nİ kavramı, GPS (küresel konumlandırma sistemi) cihazları ve mobil cihazlar gibi çeşitli sensörlerle daha fazla nesneyi kapsayacak şekilde genişletilmiştir (1).
Tarihçe
Nesnelerin interneti kavramı RFID (Radyo Frekansı ile Tanımlama) teknolojisi ile ortaya çıkmış ve 1991 yılında 15 akademisyenin kahve makinesini görebilmek için kurdukları kameralı sistem o günün koşulları düşünüldüğünde ufuk açıcı bir uygulama olarak değerlendirilmekteydi. 2001 yılına kadar kullanılan bu sistem, kahve makinesinin görüntüsünü dakikada üç kez bilgisayar ekranlarına gönderebiliyordu. Çevrimiçi ve gerçek zamanlı olması açısından nesnelerin interneti kavramının ilk örneği olarak tarihte yerini almıştır. Yine 1999 yılında P&G için RFID teknolojisi uygulamasının firmaya faydalarının sıralanması ve kullanılması önerilmiş, önerilen bu sistem; “internet of things” kavramını ortaya çıkaran radyo dalgaları ve sensörlere dayalı bir küresel sistem standardı meydana getirmiştir (2).
İnternet teknolojisinin 2000’lerin başında sıra dışı gelişimini akıllı mobil teknolojilerinin (akıllı telefon, saat, gözlük ve diğer giyilebilir veya takılabilir cihazlar) büyük bir hızla gelişmesi takip etmiş, bu akıllı mobil teknolojilere entegre edilen sensörlerden faydalanılarak bireyin bulunduğu ortamdan birçok farklı verinin elde edilmesi sağlanmıştır. Elde edilen bu veriler, kablolu veya kablosuz olarak internet yoluyla bir merkezde toplanmış, incelenmiş ve analiz edilmiştir. Bu sayede cihaza sahip kişi veya cihazın bulunduğu ortam hakkında çok çeşitli bilgiler kısa sürede elde edilmiştir. Yaşanan tüm bu gelişmeler internet üzerinden nesnelerin birbiriyle haberleşmesi (IoT) fenomenini ortaya çıkarmış ve IoT ile ilgili çok kapsamlı araştırmalar ve uygulamalar günümüzde çeşitli alanlara öncülük etmiştir (2).
Bu alanların başlıcaları şunlardır:
· E-Sağlık,
· Ev Otomasyonu,
· Akıllı Çevre,
· Akıllı Su,
· Akıllı Tarım,
· Akıllı Hayvancılık,
· Akıllı Enerji,
· Akıllı Şehirler,
· Akıllı Ölçüm,
· Endüstriyel Kontrol,
· Güvenlik ve Acil Durumlar,
· Alışveriş,
· Lojistik (3).
Bu alanlarda daha kaliteli hizmet sunmak ve verimliliği arttırmak için algılayıcılardan veriler toplanmaktadır. Toplanan bu veriler de büyük veriyi oluşturarak bulut bilişim sistemlerinde depolanmaktadır (1).
Nesnelerin İnterneti Bileşenleri
Nesnelerin interneti 4 bileşenden meydana gelmektedir. Bunlar nesne, insan, veri ve süreç bileşenidir. IoT ise insan, süreç, veri ve nesne arasındaki iletişimi kurmaktadır (4).
1. Nesne Bileşeni:
IoT’ nin amacı internet aracılığıyla nesneleri birbirleriyle haberleştirmektir. IoT her türlü nesneyi içermektedir. İstenen nesnelerin hemen hemen tamamının IoT ile bağlanabileceği öngörülmektedir. Günümüzde birçok nesne internete bağlanmakta ve uzaktan gözlemlenip yapılandırılabilmektedir. Nesne bileşeni karar verebilme konusunda internete ve aynı zamanda birbirine bağlanan cihazları ifade eden bir kavramdır.
2. Veri Bileşeni:
Veri, ortamdaki herhangi bir şeye atanmış değeri ifade etmektedir. Ancak bazen veri kendi başına bir anlam ifade etmeyebilir. Veri yorumlandığında, ilişkilendirildiğinde, bir işleme tabi tutulduğunda veya karşılaştırıldığında daha anlamlı bir hale gelmektedir. Bu anlamlandırılan veri, bilgi haline dönüşür. Bilgi uygulandığında veya anlaşıldığındaysa öz bilgi halini almaktadır.
2.1. Büyük Veri:
Son on senede bir yılda üretilen verinin hacmi, günümüzde bir hafta içinde -bugün belki de bir günde- üretilmektedir. Bu bir haftada yaklaşık olarak 20 exabytes veri demektir. İnternete bağlı olmayan cihazların IoT sayesinde internete bağlanması ile bu veri miktarı her geçen gün daha da artmaktadır. Veri miktarının bu denli fazlalaştığı dijital evrendeki tüm veriler ve bu verilerin analizine ise büyük veri (big data) denmektedir.
Büyük veriler analiz edilirken cevap aranılacak sorular:
1. Ne kadar veri üretiliyor?
2. Veri kullanılabilir bilgi haline nasıl dönüştürülür?
3. Bu veriler karar almada nasıl kullanılır?
4. Veri nasıl tanımlanır ve yönetilir?
2.1.1. Bulut Bilişim:
Sahip olunan tüm uygulama, program ve verilerin sanal bir sunucuda yani bulutta depolanmasını ve internete bağlı olunan herhangi bir ortamda cihazlar aracılığıyla bu bilgilere, verilere veya programlara kolayca ulaşımın sağlanabilmesi için verilen hizmetlerin bütününü kapsamaktadır.
3. İnsan Bileşeni:
Kimsenin erişemediği çok miktardaki veri kendi başına pek bir anlam ifade etmemektedir. En uygun kararların alınıp en uygun eylemin gerçekleştirilmesi için bu verinin insanlar tarafından kullanılabilecek faydalı bilgiler haline dönüştürülmesi gerekir.
4. Süreç Bileşeni:
IoT deki diğer üç bileşenin uyumlu çalışmasını ifade eder. Süreçler insan, nesne ve veri arasındaki etkileşimi kolaylaştırır. Süreç, bilginin doğru kişiye, doğru zamanda ve uygun şekilde ulaştırılmasını sağlar (4).
Nesnelerin İnternetinin Avantajları
· Teknolojik optimizasyon açısından bakıldığında müşteri deneyimini geliştiren aynı teknoloji ve veriler, cihaz kullanımını da geliştirmekte ve teknolojide daha güçlü gelişmelere yardımcı olmaktadır.
· Nİ, çok çeşitli sektörlerde otomasyona olanak sağlamakta ve büyük verilerin toplanmasına da imkan sunmaktadır.
· Nesnelerin interneti, herhangi bir işletmenin veya servis sağlayıcısının çalışmasını artırabilen bir akıllı cihazlar ağı kurabilmektedir.
· Hizmete erişimi kolaylaştırmaktadır.
· Veri tabanlarında depolanan büyük miktarda veri sayesinde kararı doğru vermek daha da kolaylaşmaktadır.
· Nİ, daha iyi izleme ve kontrol mekanizması sağlamakta ve bu sayede zaman daha etkin bir şekilde kullanılabilmektedir.
· Nİ’ nin finansal yönü en önemli avantajlardandır. Bu teknoloji, malzemelerin izlenmesinden ve korunmasından sorumlu olan insanların yerini alabilir.
· Nİ’ nin tüketici açısından da faydaları bulunmaktadır.
Dezavantajları
· Güvenlik açısından Nİ, ağlar üzerinden iletişim kuran sürekli bağlı cihazların ekosistemini oluşturmakta, fakat güvenlik önlemlerine rağmen, sistem çok az kontrol sağlamaktadır. Bu durum, kullanıcıların çeşitli saldırılara maruz kalmasını yol açabilmektedir.
· Yazılımın saldırıya uğraması ve kişisel bilgilerin kötüye kullanılması ihtimali vardır. Bu sorunu ortadan kaldırabilmek için tüm veriler şifrelenmelidir.
· Yüksek otomasyon derecesi, bu tür hizmetlerde yer alan hassas özel verilerin birbirine bağlanması ve aktarılması, güvenlik ve gizlilik endişelerinin temelini oluşturan etik sorular ortaya çıkarmaktadır.
· Gizlilik açısından Nİ karmaşıklığı, kullanıcının aktif katılımı olmadan son derece ayrıntılı kişisel veriler sağlamaktadır.
· Bazı kullanıcılar, çoklu teknolojiler ve çok sayıda yeni etkinleştirme teknolojisini kullanmaları nedeniyle, tasarım, kullanım ve bakım açısından Nİ sistemlerini karmaşık bulmaktadır.
· Uzmanlar nesnelerin interneti sisteminin bir başkasına kolayca entegre olma esnekliğinden endişe duymaktadır.
· Nİ iş dünyasındaki diğer teknolojiler gibi, düzenlemelere uymak durumundadır. Birçoğunun standart yazılım uyumluluğunu bir savaş olarak değerlendirmesi uyumluluk sorununu inanılmaz derecede zorlaştırmaktadır.
· Bir teknolojiyi IoT sistemine göre tasarlamak, geliştirmek ve sürdürmek oldukça zordur. Ayrıca karmaşık sistemlerde başarısızlığa neden olabilmektedir. Örneğin, aynı anda iki kişi sütün bittiğine dair mesajlar alabilir ve ikisi de aynı şeyi satın alabilir veya yazıcının, tek bir kartuş gerektirdiğinde defalarca mürekkep sipariş etmesine neden olan bir yazılım hatası olabilir. Bu da tüketicilerin harcamalarını iki katına çıkarmaktadır (1).
Sağlıkta Nesnelerin İnterneti
Son yıllarda yaşanan teknolojik gelişmeler tüm sektörlerde olduğu gibi sağlık sektöründe de önemli etkileri beraberinde getirmekte; bununla birlikte küresel nüfus yaşlanmakta, kronik hastalıkların sayısı artmakta ve sağlık harcamalarında artış meydana gelmektedir. Bu durum sağlığa erişimi önemli ölçüde etkilemekte ve sağlık alanında hız, kalite ve maliyet gibi konuları gündeme getirerek gelişen teknolojiyi ön plana çıkarmaktadır. Sağlık sektörü alanında akıllı sensörler ve tıbbi cihaz entegrasyonu gibi birçok uygulama bulunmaktadır. Nesnelerin interneti adı verilen sensör ve teknolojik ağ temelli uygulamalar, doktorların da sağlık hizmeti verme şeklini geliştirme potansiyeline sahiptir. Nesnelerin interneti destekli cihazlar sağlık sektöründe uzaktan izlemeyi mümkün kılmakta, hastaları güvenli ve sağlıklı tutma olanağı sağlamaktadır. Ayrıca bu sistemler aracılığıyla doktorlarla olan etkileşim daha kolay ve daha verimli hale geldiğinden, hasta katılımı ve memnuniyeti de aynı ölçüde artmaktadır. Bunun yanı sıra, hasta sağlığının uzaktan izlenmesi hastanede kalış süresinin azaltılmasına yardımcı olmakta; sağlık hizmeti maliyetlerini önemli ölçüde düşürmekte ve tedavi sonuçlarını iyileştirme üzerinde büyük bir etkiye sahip olmaktadır (1).
Endüstriyel nesnelerin internetinin sağlık sektörü içerisinde dikkat çekici birçok etkisi bulunmaktadır. Başka bir ifade ile tıbbı bakım ve sağlık hizmetleri nesnelerin interneti için en çekici uygulama alanlarına sahiptir. Nİ, uzaktan sağlık izleme, fitness programları, kronik hastalıklar ve yaşlı bakımı gibi önemli uygulamalar sağlamaktadır. Aynı zamanda evde tedavi ve ilaçla uyumluluk, sağlık profesyonelleri açısından önemli bir diğer uygulamadır. Bu durumda çeşitli tıbbi cihazlar, sensörler ve tanılama ve görüntüleme cihazları, Nİ’ nin ana parçasını oluşturan akıllı cihazlar veya nesneler olarak sayılabilir.
Günümüzde sağlık hizmetlerinin izlenmesinde akıllı cihazların ve iletişim uygulamalarının artan kullanımı ve bu cihaz ve uygulamaların sağlık profesyonelleri, hastalar ve sağlık sektörünün faaliyetleri üzerindeki etkileri de giderek artmaktadır. 2020 yılında, Nİ’ nin küresel ekonomiye 1,9 trilyon, Nİ merkezli sağlık sektörüne 117 milyar dolar katkıda bulunmuştur (1).
Bilgi teknolojisinin gelişmesiyle birlikte, akıllı sağlık kavramı yavaş yavaş ön plana çıkmış; akıllı sağlık hizmeti, geleneksel tıbbi sistemi çok yönlü bir şekilde dönüştürerek sağlık hizmet sunumunu daha verimli, daha rahat hale getirmek için IoT, büyük veri, bulut bilişim ve yapay zeka gibi yeni nesil bilgi teknolojilerini kullanmıştır. IoT yer ve zaman bağımsız, insan yaşamındaki her aktivitede kullanılmak amacıyla sınırsız fayda sağlayan akıllı hizmetlerdir. Tüm bu imkan ve hizmetlerin gerçekleştirilebilmesi için, IoT ortamında çeşitli uygulamalar yoluyla veri iletimi sağlanır. Sağlık hizmetlerinde IoT uygulamalarının arkasındaki temel fikir herhangi bir kısıtlama olmadan hastaya ait verilerin algılanabilmesi, işlenebilmesi ve akıllı cihazlar ile uzaktan iletişimin sağlanabilmesidir. Akıllı sağlık, bireyler açısından değerlendirildiğinde bireyler için daha iyi sağlık öz yönetiminin gerçekleşmesini ve aynı zamanda tıbbi hizmetlerin içeriğinin kişiselleşmesini sağlayabilir. Tıbbi kurumlar açısından değerlendirildiğinde ise maliyetleri azaltarak hastanın tıbbi deneyimini iyileştirebilir. Araştırma kurumları için akıllı sağlık hizmeti, araştırma maliyetini ve süresini azaltarak araştırmanın genel verimliliğini artırabilir. Yapılan bir çalışmada 2025 yılına kadar IoT uygulamalarının pazar payının %41’ini sağlık hizmetlerinin oluşturacağı ifade edilmiştir (5).
Sağlık hizmetlerinde IoT uygulamaları literatürü incelendiğinde araştırmaların sağlıkta nesnelerin interneti, IoT’ nin kişisel sağlık hizmetleri üzerindeki etkileri ve uygulamaları, giyilebilir teknolojiler, sağlık alanında IoT’ nin fırsatları ve zorlukları, evde sağlık hizmetleri, büyük veri, bulut sistemleri, akıllı sağlık sistemleri, bulut teknolojisi, verilerin gizliliği ve güvenliği gibi alanlarda yapıldığı görülmektedir (5).
Nesnelerin interneti kavramını, sirküler ekonomi, patent sayıları, gıda endüstrisi, pazarlama disiplini, blockchain teknolojisi, ilgili teknolojinin önündeki zorluklar ve engeller ve sadece sosyal bilimlerin bakış açısı ile inceleyen çalışmalar ön plana çıkmaktadır (5).
Giyilebilir Sağlık Teknolojilerinde Nesnelerin Interneti
Doktorların veya diğer sağlık hizmetleri görevlilerinin, kronik olarak devam eden hastalıklar için hastayı en iyi izleyebileceği ortamlar hastanın doğal yaşamıdır. Bundan dolayı hastaları doğal yaşamında izlemek için çeşitli taşınabilir izleme cihazlarına ihtiyaç vardır. Bu cihazlar hastalardan aldıkları veriyi ilgili sağlık hizmet sunucularına (hastaneler, sigorta şirketleri vb.) göndererek o kişiye ve sağlık hizmetlerinde geleceğe dönük çeşitli kararları daha verimli bir şekilde almalarını sağlayabilir.
Gerçekleştirilen çalışmaların bazıları:
- Hastanın sağlık sunucular tarafından düzenli takibi için vücut kan basıncı, EKG işaretleri, vücut sıcaklığı, vücut hareketleri, EEG (elektroensefalografi işaretleri) ve kandaki glukoz miktarını algılayan kablosuz IoT ve RFID (radyo frekansı ile tanımlama) tabanlı bir hasta takip sistemi tasarlanmıştır. Hastadan elde edilen sensör verileri RFID teknolojisiyle akıllı telefona ve bilgisayara aktarılmaktadır. Bu cihazlar ağ geçidi olarak kullanılarak veriler internet yoluyla sağlık sunuculara (ambulans, acil servis, hastane veya sigorta şirketleri) gönderilmektedir.
- Bireyin depresyon durumunu ve buna bağlı mental sağlığını belirlemek için uyku bozukluğu ve stres durumunu EKG işaretleri ve vücut hareketlerine göre ölçen 7/24 giyilebilir akıllı bir sensör geliştirmişlerdir.
- Stres durumunu gerçek zamanlı olarak öğrenmek için çoklu vücut sensör ağı yapısı geliştirilmiştir. Bu sensör ağı ile vücut sıcaklığı, galvanik deri cevabı ve kalp atış hızı algılanarak kişinin stres durumuyla alakalı bir kestirim yapılmak istenmiştir. Alınan bilgiler bir mikrokontrolöre bağlı bluetooth vasıtasıyla telefona aktarılmıştır.
- Bir kol bandı ve bir android telefona dayanan hafif ağırlıklı bir taşınabilir ve temassız EKG izleme cihazı geliştirmişlerdir. Cihazın yapılan testleri sonucu sistemin uzun süreli ölçümler stabil, kolay taşınabilir ve kullanımı kolay olduğunu göstermiştir. Ayrıca sistemde hasta veya sağlık sunucular, kayıtları detaylı olarak kontrol ederek kalp aktivitelerinde anormallik olup olmadığı ile ilgili bilgiye sahip olabildiği gösterilmiştir.
- Aile hekimliğinde, hekim başına düşen hastanın çokluğundan dolayı hekimleri, sadece poliklinik yapmaya zorladığından ve bundan dolayı koruyucu sağlık hizmetlerini veremez hale getirdiğinden bahsedilmiştir. Bu nedenle, gerçek zamanlı tıbbi verilerin izlenmesi ile meydana gelebilecek rahatsızlıklara karşı erken müdahale edilmesi, doktor kontrol sayılarının azaltılması, hastane dışında da bakım ve izlemenin mümkün hale gelmesine olanak sağlayacak Aile Hekimi İzleme sistemini tasarlamışlardır.
- Dünya genelinde birçok kadının hamilelik dönemindeki komplikasyonlar nedeniyle hayatını kaybettiğini söylemişlerdir. Hem anne hem de bebeğin hayati tehlikesini en aza indirmek için birçok çalışmanın devam ettiğini söylenmiştir. Komplikasyonları önlemek için annenin vücut sıcaklığı, kalp atışı ve kan basıncı değerlerini giyilebilir bir IoT tabanlı cihaz ile algılama yoluna gidilmiştir (2).
IoT tabanlı sağlık uygulamaları, potansiyel olarak uzun vadeli (hasta bakımı gerektiren), akut (hastane bakımı gerektiren) ve hastane dışında(evde vb.) gibi çeşitli ortamlarda kapsamlı hasta bakımı sağlayabilir. IoT aynı zamanda, insanları, ekipmanları, tahlil örneklerini, erzakları ve denek hayvanlarını doğru bir şekilde izleyerek yakalanan verileri analiz etme potansiyeline de sahiptir. Örneğin IoT sistemleri; bir hastane ya da evde bakım uygulamasında yeme bozukluğu (bulimia) hastalığı yaşayan bir hasta için, hastanın odasında bulunan sensörler vasıtasıyla, artmış vücut ısısı, kan basıncını ya da kusma kokusunu algılayabilir. Başka bir örnekte ise, sensörler hastanın yaptığı egzersiz faaliyetlerindeki eksiklikleri, aşırı kardiyolojik veya yürüme faaliyetlerini normal yürüme temposuyla karşılaştırarak tespit edebilir. Bu iki örnekteki elde edilen veriler kablolu veya kablosuz iletişim teknolojileri yardımıyla bir merkezde toplanıp işlenerek, hastalığın tanı ve tedavisinde sağlık sunuculara çok değerli bilgiler sağlayabilir. Ayrıca bu veriler sigorta şirketleri, sağlık hizmeti sunucuları ve ilaç şirketleri tarafından incelenerek ileriye dönük çalışmalar için kullanılabilir. Buna ek olarak kişinin yaptığı fitness hareketleri sensörler tarafından algılanıp kablolu veya kablosuz ağ teknolojileri yardımıyla toplanarak bir merkezde analiz edilebilir. Analiz edilen veriler sayesinde kişinin yoğun iş temposunda vücudunu daha zinde tutabilmesi için daha doğru ve düzenli egzersiz hareketleri yapması sağlanabilir. Bireyin fitness hareketlerini yaparken vücuduna yerleştirilecek giyilebilir veya takılabilir (gözlük, dişe yerleştirilen takılabilir cihazlar veya ağız hareketlerini algılayan cihazlar vb.) bir cihaz sayesinde eş zamanlı olarak diyet durumu da kontrol edilebilir (2).
Nesnelerin İnterneti ve Güvenlik
Giyilebilir veya takılabilir sağlık cihazlarında enerji verimliliği, güvenlik ve mahremiyet, cihazların birbirleriyle farklı protokoller üzerinden etkileşimi başlıca sorunlardandır. Bu cihazlarda enerji verimliliği, ortam ve diğer cihazlarla etkileşim problemleri çözmek üzerine çalışmalar yapılmıştır. Fakat veri güvenliği ve mahremiyet konusu ikinci planda kalmıştır. Bu cihazlar internet veya bir ağ üzerinden birbirlerine bağlı oldukları için siber saldırılara açık olarak saldıran kişinin bu verilere ulaşmasına imkan tanıyabilmektedir. Ters Mühendisler (Reverse Engineer) güvenlik açıklarını kullanarak IoT tabanlı sistemlere girişimde (Hacking) bulunarak sistemin mimarisini, hastanın hayati bilgilerini çalabilir veya cihazın bozulmasına neden olarak hasta için hayati problemler ortaya çıkarabilir. Kullanılan geleneksel güvenlik sistemlerinin çok karmaşık hesaplama algoritmalarına sahip olması enerji verimliliğini de etkileyen sorunlarındandır (2).
IoT kavramı ve teknolojisinin gelişimi; hayatı kolaylaştırması, yaşam standartlarını yükseltmesi, verimliliği artırması ve ekonomilere katkısı ile toplumsal yapıyı değiştirmektedir. Her güzel şey gibi dikkat edilmediği zaman bunun da kötü noktaları ciddi boyutlardadır. En kilit noktası ise bilgi güvenliğidir.
Akıllı cihazlarda en çok karşılaşılan güvenlik zafiyetlerinde yapılması gereken kontrol noktaları:
1. Web Arayüzü Yapılandırması
2. Kimlik Kontrolü/Yetkilendirme
3. Ağ Servisleri
4. Şifreli Taşıma
5. Gizlilik
6. Bulut Arayüzü
7. Mobil Uygulamalar
8. Güvenlik Yapılandırmalar
9. Yazılım
10. Fiziki Güvenlik
KAYNAKÇA
1.ASLAN, Ö., & TOSUN, N. SAĞLIK SEKTÖRÜNDE NESNELERİN İNTERNETİ UYGULAMALARI.
2. Öcal, H. , Doğru, İ. A. & Barışçı, N. (2019). Akıllı ve Geleneksel Giyilebilir Sağlık Cihazlarında Nesnelerin İnterneti . Politeknik Dergisi , 22 (3) , 695–714 . DOI: 10.2339/politeknik.450290
3. Gökrem, L. & Bozuklu, M. (2016). Nesnelerin İnterneti: Yapılan Çalışmalar ve Ülkemizdeki Mevcut Durum . Gaziosmanpaşa Bilimsel Araştırma Dergisi , (13) , 47–68 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/gbad/issue/29709/319647
4. Gündüz, M. Z. & Daş, R. (2018). Nesnelerin interneti: Gelişimi, bileşenleri ve uygulama alanları . Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi , 24 (2) , 327–335 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/pajes/issue/36922/419740?publisher=pamukkale
5. Köse, G. & Kurutkan, M. N. (2021). Sağlık Hizmetlerinde Nesnelerin İnterneti Uygulamalarının Bibliyometrik Analizi. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, (27), 412–432. DOI: 10.31590/ejosat.868000
