SAĞLIK DAVRANIŞI TEORİLERİ: SAĞLIK İNANCI MODELİ
(Hochbaum, Kegeles, Leventhal ve Rosenstock-1)
Davranış, insanın başka bir insan ya da deneyci tarafından gözlenebilen yada kendince değişik yöntemlerle anlatılabilen bilinçli etkinlikler olarak tanımlanır. Sağlık davranışının işleyişine dair çeşitli teoriler geliştirilmiştir. Birteori, etkinlik veya durumları anlamak için sistematik bir yol sunar. Sağlık sorunlarının nasıl sınıflandırılması gerektiğiyle ilgili, “neden”, “ne “ve” nasıl” gibi soruların cevaplanması için araştırmacılar teoriyi kullanırlar. Bu şekilde hedeflenmiş sağlık davranışlarının doğasını açıklığa kavuştururlar. Kişinin bir takım sağlık davranışlarını neden yaptığı veya yapmadığının nedenlerini bulmak için teori yol gösterir. Biz bu modellerden “Sağlık İnancı” modelini inceleyeceğiz.
Sağlık inanç modeli (HBM) , özellikle sağlık hizmetlerinin alımıyla ilgili olarak sağlıkla ilgili davranışları açıklamak ve tahmin etmek için geliştirilmiş bir sosyal psikolojik sağlık davranış değişikliği modelidir.
Doğru bilgi doğru davranışın temelidir. Bilgi yalnızca kazanılmış bir kavram değildir. Zihinsel yani bilişsel sürecin tüm aşamalarında işlenmiş ve davranışı biçimlendirmeye hazır kavramlar bilgi değerini taşır. Sağlık davranışlarının niteliğini belirleyen temel özellik tam öğrenilmiş ve özümsenmiş bilgiye dayanmış olmasıdır. Diğer bir anlatımla, bilişsel davranış niteliğini taşımasıdır. Öğrenilmiş davranışlardan zihinsel yönü ağır basanların kodlandığı alan bilişsel alandır. Sağlıkla ilgili bir davranış iyi kazanılmış ve genellikle otomatik ya da yarı otomatik olarak gerçekleştirilen bir sağlık davranışıdır. Sağlık davranışı, sağlıklı yaşam biçimi geliştirilmesinin ve hastalıklardan korunmanın temelidir. Bireyin sağlık davranışını geliştirmesi, benimsemesi ve uygulamasıyla ilgili çeşitli modeller vardır.
Sağlık davranışı modellerinin en eskisi ve en fazla bilineni Sağlık İnancı Kuramı’dır. Sağlık inancı modeli, 1950 yılında Hochbaum, Kegeles, Leventhal ve Rosenstock tarafından geliştirilmiş, başka çalışmalarla da farklı boyutlara taşınmıştır [2].
Bunun nedeni bireyin sağlık inanç ve davranışlarını etkilediği düşünülen kavramların zaman içerisinde ortaya çıkmasıdır. Modeli geliştirenlerden biri olan Rosenstock’a göre, model kişinin inanç ve davranışları arasında ki ilişkiyi ve bireysel karar verme düzeyinde sağlık davranışlarına bireysel motivasyonun etkisini açıklarken, kişiyi sağlığa ilişkin eylemleri yapmaya ya da yapmamaya neyin yönlendirdiğini ve özellikle sağlık davranışlarının sergilenmesinde etkili olan tutumları ortaya koymaktadır.
Bu modele göre bireyin, bir hastalığa karşı koruyucu bir eylem yapması için yaşaması gereken algıları şunlardır:
— -Duyarlılık Algısı, Ciddiyet Algısı ve Yarar Algısı [3].
Sağlık İnanç Modeli, bireyin hastalık ve yetmezlik durumlarından korunmak için yaptığı davranışın nasıl şekillendiğini ve etkilendiğini açıklar. Model kişiyi sağlığa ilişkin eylemleri yapmaya ya da yapmamaya neyin motive ettiğini ve özellikle sağlık davranışlarının sergilenmesinde etkili olan durumları tanımlamaktadır.
Temelde Sağlık İnancı Modeli aşağıdaki dört kavramı kapsamaktadır.
1. Algılanan duyarlılık (perceivedsusceptibility),
2. .Algılanan ciddiyet (perceivedseriousness),
3. Algılanan yararlar (perceivedbenefits)
4. Algılanan engeller (perceivedbarriers) [4]
Tüberküloz, meme kanseri ,AIDS, kalp, astım gibi toplumda sık görülen sağlık sorunlarından korunmaya yönelik olarak bu model sıklıkla kullanılmaktadır.
Demografik Değişkenler : Sınıf, Yaş, Cinsiyet
Psikolojik karakteristikler : Kişilik, Benzer grupların baskısı vb.
Fark edilen duyarlılık/algılanan yatkınlık: Kalp rahatsızlıklarına yakalanmada ailevi geçmiş nedeniyle yatkınlığın algılanması
Fark edilen önem/algılanan ciddiyet: Kalp hastalığına yakalanmanın ciddiyetinin algılanması
Sağlık Motivasyonu: Sağlıklı bir birey olma konusunda kişinin motivasyonu
Fark edilen yarar/algılanan yararlar: Kalp hastalığının olduğunun anlaşılması durumunda yaşam kalitesinde bir değişikliğin olmayacağının anlaşılması
Fark edilen bariyerler/algılanan engeller: Sürekli ilaç kullanma ve diyet yapma zorunluluğu
Hareket: Kalp hastalığı taramasına katılmak
Harekete geçme işaretleri: Tavsiye, TV İletişim kampanyası
SONUÇ
Sonuç olarak, Sağlık İnanç Modeli, bireylerin sağlık davranışlarının; inanç, değer ve tutumlarından etkileneceğini savunmaktadır. Sorun olarak görülen bu inanç ve tutumlar saptanırsa, verilecek sağlık eğitimi ya da uygulanacak tedavi yöntemleri o kişiye daha uygun olarak belirlenebilecektir.
Sağlık inançlarını değerlendiren ölçeklerde yer alan bileşenlerin birbiri ile olan ilişkisinin net olarak açıklığa kavuşturulmamış olması, modelin sosyal çevre veya kültürel örneklerden kaynaklı engellerin etkisini dikkate almaması en önemli kısıtlılıklarıdır.
#SayGel #Sağlık İletişimi #Sağlık Yönetimi #saygel80
KAYNAKÇA
1. dergipark.org.tr -Dergi Park, (Erişim Tarihi:20.04.2023)
2. İstanbul Üniversitesi Sağlık İletişimi Ders Kitabı s.150–160, (Alındığı Tarih: 23.04.2023)
3. https://www.bibliomed.org/ Türkiye’de Sağlık İnanç Modeli ile Yapılmış Araştırmaların Değerlendirilmesi, (Erişim Tarihi: 20.04.2023)
4. https://www.psikolog.org.tr/ Sağlık İnancı Modeli Araştırmaları (Alındığı Tarih:29.04.2023)
5. https://en.wikipedia.org/ Sağlık inancı modeli araştırması (Alındığı Tarih: 01.05.2023)
