SAĞLIK ETİĞİ: HASTA ÖZERKLİĞİNİ YARARLILIKLA DENGELEMEK
Etik, Yunanca “Ethos” sözcüğünden gelmektedir. “Ahlak kuramı” ya da “teorik ahlak” olarak basitleştirilebilecek etik; İyonyalı filozoflardan bu yana “iyi” ve “doğru” kavramlarının ne olduğunu, “mutlak iyi”, “mutlak doğru” olup olmadığını ve bunlara ulaşılıp ulaşılamayacağım araştıran zihinsel bir çabadır. Tıp uygulaması içinde etkinlik gösteren ve tıptaki değer sorunlarının ele alındığı alan da tıbbi etik olarak adlandırılmaktadır (1).
Herhangi bir etik yargıya varmak için bireyin birtakım temel ilkelere gereksinimi vardır. Hekimler tıbbi etik sorunlarını çözme aşamasında, farkına vararak ya da varmayarak, temel etik ilkelerini kullanmaktadırlar (1).
Günümüz tıp etiğinde çeşitli sayıda ilkelerden söz edilse de genel eğilim olarak 4 ayrı ilkenin varlığından söz edilebilir. Bunlar “yararlılık”, “zarar vermeme”, “özerkliğe saygı” ve “adalet” ilkeleridir (2).
Sağlık hizmetleri alanında, tıp pratisyenleri genellikle hasta özerkliği ve yararlılık ilkelerini dengelemek zorunda kaldıklarında, etik ikilemlerle karşı karşıya kalırlar. Hasta özerkliği, hastaların kendi tıbbi tedavileri hakkında kendi kararlarını verme hakkına sahip olduğunu ifade eden ilke iken, yarar sağlama, sağlık hizmeti sunucularını hastalarının çıkarları doğrultusunda hareket etmeye zorunlu kılan ilkedir.
Hasta Özerkliği:
Hasta özerkliği, bireylerin kendi sağlıkları hakkında kendi kararlarını verme hakkına sahip olduğu inancına dayanan temel bir etik ilkedir. Bu ilke, sağlık hizmeti sağlayıcılarının riskler, faydalar ve alternatifler de dahil olmak üzere önerilen tedaviyle ilgili tüm bilgileri hastalarına açıklamasını gerektiren bilgilendirilmiş onam sürecinde yer almaktadır. Bilgilendirilmiş onamın amacı, hastaların tıbbi tedavi seçenekleri hakkında tam olarak bilgilendirilmelerini sağlamaktır, böylece onlar için neyin en iyi olduğu konusunda bilinçli bir karar verebilirler. “Tıp etiğindeki yararlılık ilkesinin en büyük etik değer olduğunun kabulü yüzyıllarca varlığını sürdürdükten sonra 1960'ların sonlarından itibaren yavaş yavaş etkisini azaltmaya başlamıştır (2).”
Bununla birlikte, hasta özerkliği her zaman mutlak bir ilke değildir ve sağlık hizmeti sunucularının, sağlıklarını ve esenliklerini korumak için hastanın özerkliğini geçersiz kılmaları gerekebilecek durumlar vardır. Örneğin, bir hasta hayat kurtarıcı tedaviyi reddederse, sağlık hizmeti sunucusu hastanın gerekli tedaviyi almasını sağlamak için müdahale etme görevine sahip olabilir.
Yararlılık:
Yararlılık, sağlık hizmeti sunucularını hastalarının yararına en iyi şekilde hareket etmeye zorunlu kılan bir diğer temel etik ilkedir. Bu ilke, tıp pratisyenlerinin hastalarının sağlığını ve esenliğini geliştirme görevi olduğu inancına dayanmaktadır. Yararlılık ilkesi, sağlık hizmeti sağlayıcılarının en son tıbbi bilgilere ve bilimsel kanıtlara dayalı olarak mümkün olan en iyi bakımı sağlamasını gerektirir.
Hasta Özerkliği ile Yararlılık İlkesini Dengelemek:
Sağlık hizmeti sağlayıcıları için zorluk, hastalarına mümkün olan en iyi bakımı sağlamak için hasta özerkliği ve yararlılık ilkelerini dengelemektir. Bu dengeyi sağlamanın bir yolu ortak karar almaktır. Ortak karar verme, sağlık hizmeti sağlayıcısının hastaya tıbbi tedavi seçenekleriyle ilgili tüm bilgileri sunduğu ve hastanın kendileri için en iyisinin ne olduğu konusunda bilinçli bir karar verdiği, sağlık hizmeti sağlayıcısı ve hasta arasındaki işbirlikçi bir tavır olabilir.
Hasta özerkliğini yararlılıkla dengelemeye yönelik yaklaşım, ilkeci yaklaşım gibi etik çerçevelerin kullanılmasıdır. İlkeci yaklaşım, günümüz tıbbında en yaygın kullanılan etik yaklaşım unvanına sahiptir. “Tıp uygulamaları anlık, acil ve kaçınılmaz olarak karar vermeyi gerekli kılar. Zaman baskısı ve sonuçların boyutu en önemli unsurlardır, bundan dolayı bu yaklaşım kısa, öz, genelleştirilebilir ilkeler olduğu için yol gösterici olabilir (3).” Dört ilkenin tümünü göz önünde bulunduran sağlık hizmeti sunucuları, ilgili tüm etik hususları dikkate alan daha bilinçli bir karar verebilir.
Sonuç olarak, sağlık hizmeti sağlayıcıları, hasta özerkliğini yararlılıkla dengeleme zorluğuyla karşı karşıyadır. Hasta özerkliği temel bir etik ilke olmakla birlikte, sağlık hizmeti sunucularının da hastalarının çıkarlarına en uygun şekilde hareket etme görevi vardır. İlkeci yaklaşım gibi ortak karar alma ve etik çerçeveler, sağlık hizmeti sağlayıcılarının bu dengeyi sağlamasına ve hastalarına en uygun sağlık hizmetini sağlamasına yardımcı olabilir. Nihayetinde amaç, hastaların özerkliklerine ve sağlıkları hakkında kendi kararlarını verme haklarına saygı gösterirken mümkün olan en iyi bakımı almalarını sağlamaktır.
KAYNAKÇA:
- Arda, B. (1995). Tıbbi etik: Tanımı, içeriği, yöntemi ve başlıca konuları.
- https://deontoloji.hacettepe.edu.tr/ekler/doc/ilkeler.doc
- http://blog.ulubat.org/index.php/tip-etik/peki-biz-neden-ilkeci-etik-yaklasim-kullaniyoruz-kisa-bir-perspektif/
