Co (prawie)na pewno przydarzy Ci się w trakcie wywiadu

Wywiady pogłębione są najważniejszą metodą wykorzystywaną w badaniach jakościowych. Rozmowy z odbiorcami naszych działań, nie tylko pozwalają zrozumieć ich problemy i potrzeby lecz stanowią także źródło inspiracji. To wyciągnięte na ich podstawie wnioski stanowią punkt wyjścia do dalszych działań projektowych. Na drodze do opracowania rzetelnych wyników badań stanąć mogą nam jednak błędy poznawcze. Walka choć nierówna, nie jest jednak stracona.

W odniesieniu do badań, błędy poznawcze, porównać można do filtrów, przez które nieświadomie przepuszczamy informacje. Filtry te raz wyostrzają tylko jeden element, innym razem zniekształcają obraz, a czasem dają wrażenie fatamorgany i pozwalają nam dostrzegać coś, czego nie ma.

Poniżej selektywna lista tego, co może nam się przytrafić w trakcie badania. Błędy podzieliłam na te, które dotyczą tego, jak odbieramy respondenta oraz te, które znienacka zaatakują nas w trakcie analizy danych.

Respondent selektywnie wiarygodny

W trakcie badań spotkamy się na ogół z kilkunastoma respondentami. Wpływ na badania ma nie tylko trafność doboru rozmówców i jakość dostarczanych przez nich informacji lecz także to, których respondentów jako badacze uznamy za bardziej wiarygodnych, a w konsekwencji na czyje wypowiedzi będziemy się powoływać. Pomimo przeprowadzenia kilkunastu wywiadów, może okazać się, że wnioski opieramy jedynie na wybranych kilku (szczególnie na to niebezpieczeństwo narażeni jesteśmy, gdy nie poświęcamy wystarczającej uwagi analizie i od razu wnioskujemy).

Co więc może nam się przytrafić w tym zakresie?

Po pierwsze respondenta ocenimy jako godnego zaufania, jeśli jego poglądy będą zgodne z naszymi. Podobnie, jeśli respondent zrobi na nas dobre pierwsze wrażenie, będziemy uważać go za bardziej wiarygodnego. Wypowiedzi charyzmatycznych rozmówców ocenimy jako bardziej przekonywujące. Fakt, że respondent reprezentuje grupę odbiorców, z którą sami się utożsamiamy (np. nie dość, że jest wegetarianiem, to mieszka na tej samej dzielnicy co my i ukończył tę samą szkołę ) wpłynie zaś na to, że jego wypowiedzi uznamy za bardziej wartościowe.

Kumulacja błędów

Wpływ naszej oceny respondenta to dopiero początek toru przeszkód. Dziesiątki zasadzek czekają na nas także na etapie analizy pozyskanych informacji. Poniżej top 5 błędów (wybór całkowicie subiektywny).

Po pierwsze, w wypowiedziach respondenta będziemy szukać informacji, które są potwierdzeniem naszego wyobrażenia na temat sytuacji.

Jeśli zaczynając rozmowę z freelancerem, jesteśmy pewni, że to najlepsza możliwa forma życia zawodowego, będziemy szukać informacji, które potwierdzą to przekonanie. Wszystko to, co sprzeczne z opiniami, uznamy za mniej istotne (nasz respondent na pewno przesadza mówiąc o tym, jak trudno pozyskać klientów w jego branży, to przecież nic w porównaniu z trudnościami w pracy w korporacji).

2.

Będziemy skupiać się na szczegółach poruszanych przez naszego rozmówcę, ignorując inne fakty, które w rzeczywistości mogą mieć zdecydowanie większy wpływ. Jeśli nasz rozmówca opowiadać będzie o tym, jak mieszkał w samym centrum Paryża, na ulicy wypełnionej kawiarniami, założymy, że było to doskonałe miejsce do życia. Nie weźmiemy pod uwagę tłumów turystów, wysokich cen, małej powierzchni mieszkania i tego, że sąsiedzi zdecydowanie za głośno słuchali muzyki.

3.

Pierwsze informacje, które usłyszymy wpłyną na to, jak ocenimy pozostałe wypowiedzi. Gdy najpierw usłyszymy opowieść o wolontarystycznym zaangażowaniu rozmówcy, a potem o jego życiu zawodowym, to z dużą dozą prawdopodobieństwa, uznamy, że musi być on dobrym i szczodrym szefem.

4.

Często prowadząc rozmowy odnosimy się do doświadczeń respondentów. W tej sytuacji warto pamiętać, że nasze postrzeganie przeszłości zmienia się w zależności od tego, jaki był efekt działań. Jeśli zapytalibyśmy o to, jak nasz respondent wspomina ostatnią sytuację, kiedy przekroczył samochodem prędkość: to swoje zachowanie oceni inaczej w zależności od tego, czy dzięki złamaniu przepisu, zdążył na lotnisko, czy miał stłuczkę.

5.

Na koniec błąd, którego doświadczamy aż zbyt często tzw. efekt wspierania decyzji. Respondenci poproszeni o ocenę decyzji, jakie podejmowali będą lepiej oceniać opcje, na które się zdecydowali, nawet jeśli obiektywnie patrząc nie były one najlepszym wyborem. Respondent bez problemu przytoczy argumenty przemawiające za zmianą pracy, nawet jeśli jego poprzednie stanowisko było tak samo dobre lub lepsze.

Świadome błądzenie

Pojawia się pytanie jak sobie radzić w tej sytuacji? Poniżej kilka propozycji na złagodzenie błędów poznawczych. Zaprezentowane opcje są tak naprawdę są fundamentem rzetelnego prowadzenia badań.

• Oddzielajmy wyraźnie naszą interpretację od tego co mówi respondent. W notatkach, raportach. Wszędzie. Absolutna konieczność.
• Analizujmy, nie bazujmy na pierwszym wrażeniu. Poświęćmy czas na przepisanie materiałów i ich dogłębną analizę. Nie opierajmy wniosków na najbardziej inspirujących wypowiedziach.
• Dwóch badaczy. Choć zdania w temacie są podzielone uważam, że warto, szczególnie jeśli nie mamy możliwości nagrania wywiadu, aby uczestniczyły w nim dwie osoby z zespołu. Od razu po rozmowie skonfrontujmy swoje notatki. Istnieje duża szansa, że zaskoczy nas na jak inne aspekty zwróciliśmy uwagę.
• Dociekajmy — pogłębiajmy wypowiedzi respondenta. Dopytujmy. Zdawajmy pytania, które pozwolą respondentowi spojrzeć na opisywaną rzeczywistość z innej strony, zaskoczą go, wyłączą jego szybkie myślenie (odpowiedzialne za wymienione wcześniej błędy), a uaktywnią wolne.

—

W tekście zaprezentowane są jedynie wybrane błędy przedstawione w książce „Pułapki myślenia” Daniela Kahnemana. Lektura obowiązkowa nie tylko dla osób realizującą badania.

—

Zapraszam także do lektury pozostałych tekstów poświeconych badaniom w procesie projektowym:

1. Dlaczego badań nie powinni prowadzić tylko badacze: https://medium.com/servicesandbox/dlaczego-bada%C5%84-nie-powinni-prowadzi%C4%87-tylko-badacze-406dcd7ebe6a