Teknolojide planlı eskimenin savunması

Endüstriyel tasarım alanında, modern zamanların belki de en çok tartışılan kavramlarından biri olan planlı eskime hakkında belki de bugüne dek hiçbir şey duymadınız ama eminim elinizdeki akıllı telefonun her güncellemede daha da gelişmiş özelliklere sahip olacağını beklerken daha işlevsiz hale geldiğinin farkında olmalısınız. Planlı eskime gerçekten de dev şirketlerin açgözlü büyüme politikalarından biri mi yoksa teknolojik gelişmenin itici gücü olarak mı değerlendirilmeli?

Yaşadığımız dünyayı şekillendiren en önemli olay hiç kuşkusuz ki endüstri devrimi. 1700’lerin ikinci yarısında buhar gücünün kitlesel üretimde kullanılmaya başlanması ve bunun sonucu olarak kitlesel tüketimin hızla yaygınlaşması günümüzün sosyal, ekonomik, siyasi sistemlerinin temelini attı. Geçmişte elde ve basit atölyelerde sınırlı miktarlarda üretilen mallar kısa zamanda çok büyük ölçeklerde arz edilmeye başlandı ve insanlar taleplerini her geçen gün yükselttiler.

Her şeyi olan birine ne satabilirsiniz?

Talep yükselmesi arz artışını beraberinde getirdi ve talebin tatmin olmasını arz fazlası stokların büyümesi izledi. Tabii ki üreticiler stoklarını zarar ederek eritmek yerine talebi yeniden arttırmanın yollarını araştırmaya giriştiler. Dayanıklı ve uzun dönemli kullanıma yönelik ürünler yavaş yavaş yerini hızlı tüketim amaçlı üretilen ucuz ve dayanıksız ürünlere bıraktı. Başka bir deyişle seri tüketime dayalı ekonomik sistem kendini ilk kez böyle gerçekleştirdi.

Bu sürecin eleştirisine dair herhalde en bilinen örnek, 1901 yılından beri aralıksız yanmakta olan Livermore’un Asırlık Ampulü (Livermore’s Centennial Light Bulb). Livermore İtfaiye İstasyonu’nda 114 yıldır asılı duran olan bu karbon-filament akkor ampul geçen yıl Haziran ayında aralıksız yandığı 1 milyonuncu saati kutladı. Yirminci yüzyıl başında üretilen ampuller böyle dayanıklıyken nasıl oldu da yeni nesil ampuller 3 ayda bir tükenir oldu dersiniz?

1924 yılında kurulan ve Osram, Philips, General Electric gibi büyük üreticilerin de katıldığı Phoebus Karteli on beş yıl boyunca pazarda rekabeti düşürerek uzun ömürlü ampul üretimini kasıtlı olarak engelledi. Dünya çapındaki bu teknoloji tekeli “planlı eskime” kavramını kapitalist tarihin sayfalarına altın harflerle yazdırdı.

Bu noktada planlı eskimenin tanımını yapmakta da yarar var. Planlı eskime: Bir ürünün, üreticisi tarafından, belli bir süre sonra yıpranarak veya iş görmez hale gelerek, sınırlı bir kullanım ömrüne sahip olmasının tasarlanmasıdır. Buradan hareketle planlı eskime kavramına ve bunu kullanan üreticilere yöneltilen –haklı- eleştirilerin temelinde daha iyiyi, daha dayanlıklıyı, daha kaliteliyi tüketiciye sunabilecekken sunmama ayıbı yatıyor. Peki günümüzün ileri teknoloji ürünlerinde planlı eskimeyi eleştirmek ne kadar gerçekçi?

Şeytanın akıllı telefonu

Evet, daha geçen sene aldığınız son teknoloji ürünü en akıllı telefon son güncellemeyle renkli ve kocaman ekranlı bir hesap makinesine dönüştü. Evet, birkaç ay sonra çıkacak, bir öncekinin iki katı fiyatlı, en akıllı telefona her şeyden çok ihtiyacınız olduğuna ikna olmak için her türlü sebebe sahipsiniz. Ve evet, bunun gerçekten de savunulacak bir yanı yok. Yine de aslında kurban rolünde olduğumuz bu büyük oyunun ihtiyaç molasında şeytanın avukatını aramak belki de biraz olsun içimizi rahatlatacak.

• Hızlı gelişim için hızlı finansman gerekir: Elinizde tuttuğumuz akıllı telefonun materyal ve üretim maliyeti şu tablodan da kontrol edebileceğiniz gibi yaklaşık olarak önerilen satış fiyatının yarısından biraz daha düşük. Buna oldukça yüksek olacağını rahatlıkla öngörebileceğiniz pazarlama ve Ar-Ge bütçelerini de eklerseniz, aslında teknoloji üreticileri çok çok büyük kar oranlarıyla çalışmıyorlar. Dolayısıyla daha çok yeni nesil telefon satmalılar ve mevcut modelleri sıkça revize ederek yeniden pazarlamalılar. Bu stratejinin anahtar kelimesi de tahmin edebileceğiniz üzere: Planlı eskime.
• Yeni yazılım eski donanımı sevmez: Güncel yazılımların akıllı telefonunuzun bir anda aklını almasının tek nedeni büyük şirketlerin üzerinizde oynadığı hain oyunlar değil. Keşke öyle olsaydı; böylece açık kaynak kodlu Android işletim sistemleriyle, akıllı telefonlarımızı sonsuza dek mutlu biçimde kullanabilirdik. Ancak gelişen yazılımlar daha fazla sistem kaynağına ihtiyaç duyuyorlar. Bilgisayarların son 20 yıllık gelişimine şöyle bir bakarsanız, özellikle de grafik, video ya da üç boyutlu modelleme yazılımlarıyla uğraşıyorsanız; yazılım kaynaklı donanım yetersizliklerinin teknolojik gelişimi nasıl tetiklediğini açık ve net biçimde göreceksiniz. Yani planlı eskime her zaman sizin kötülüğünüzü istemiyor; zaman zaman da siz 9 saatlik bir render alırken son %1 diliminde bilgisayarınız çöktüğünde, bileklerinizi kesmeyin diye donanım yetersizliği uyarısını baştan vererek akıl ve beden sağlığınızı korumanıza yardım ediyor.
• Küçük bir tercih meselesi: Aslına bakasanız günümüzde planlı eskimeye tabi teknoloji ürünlerinin hemen hemen hiçbirini kullanmak zorunda değilsiniz. 2000 yılında piyasaya çıkan ve internet dünyasında resmen dünyanın en sağlam telefonu olarak kabul gören Nokia 3310 temel iletişim, organizasyon ve eğlence ihtiyaçlarınızı karşılayabilecek tüm özelliklere sahip: Arama, kısa mesaj, alarmlı saat ve yılan. Bunlar dışındaki her şey tamamen keyfi olarak kullandığımız ve başkaları söylediği için hayatımızı kolaylaştırdığını düşündüğümüz uygulamalar. Tamam belki bir müzikçalar eklentisi iyi olabilirdi ama onun için de son derece havalı bir iPod Classic kullanabilirsiniz.

Güncellemek ya da güncellememek, işte bütün mesele bu

Bugüne dek Apple başta olmak üzere birçok teknoloji üreticisi planlı eskime davalarıyla karşı karşıya geldi ve birçoğunda haksız bulundu. Çünkü bu, üreticilerin açıkça inkar edebilecekleri bir süreç olmadığı gibi aynı zamanda bir anlamda piyasada varolma sebepleri.

Tüketiciler de planlı eskimeden bilinçli ya da bilinçsiz biçimde haberdar olsalar da sözkonusu markaların en yeni ürünlerini satın almayı bırakmıyorlar. Yani aslında bu bir danışıklı dövüş. Hepimiz bir sonraki güncellemenin akıllı telefonumuzu daha yeni özelliklerle donatmasını bekliyoruz ama diğer yandan performansını da azaltacağını neredeyse kesin olarak biliyoruz.

Eğer planlı eskime sizin için gerçekten rahatsız edici bir durumsa, o telefonu almayın ya da en azından o güncellemeyi yapmayın. Son teknolojinin size sağladıklarından memnunsanız da büyük şirketler gözü cebimde diye sızlanmayı bırakın ve bu gelişmiş deneyimin tadını çıkarın –en azından bir sonraki güncellemeye kadar…

Originally published at blog.designedbysherpa.com on December 14, 2016.