(Bijna) vijftig jaar Kraftwerk: van ‘Autobahn’ naar ‘Tour de France’

Omdat Kraftwerk vrijdag op de Lokerse Feesten staat — samen met onder meer Charlotte Adigéry & Bolis Pupul, 2manydjs, Asa Moto en Sylvie Kreusch — heb ik even in mijn archief van de Duitse elektronicapioniers gedoken. Naar aanleiding van een reissue van hun platen schreef ik in 2004 deze korte introductie tot hun ontzagwekkende oeuvre. Vanzelfsprekend te beginnen met Autobahn.

AUTOBAHN ★★★★★

‘Wir fahr’n fahr’n fahr’n auf der Autobahn’

Jaar: 1974

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Klaus Röder & Wolfgang Flür

Concept: In werkelijkheid is Autobahn niet het eerste, maar vierde album van Kraftwerk. De eerste drie waren echter meer krautrock dan elektronica en lang niet zo grensverleggend als wat de band nadien presteerde. Oprichter Florian Schneider noemde ze ‘archeologie’ en heeft zich altijd — met succes — verzet tegen een heruitgave ervan. Wat hem betreft, is Autobahn dus het eerste officiële Kraftwerk-album: een toonaangevende synthesizerplaat met een 22 minuten durend titelnummer dat het muzikale equivalent van een rit op de A555 van Keulen naar Bonn moest voorstellen. Funky snelweg.

Hoes: Het artwork van het album werd — zo ging dat toen — geschilderd door Emil Schult, die eveneens aan de lyrics van Autobahn meeschreef. Het is evenwel niet duidelijk welke van de acht zinnen van zijn hand zijn. Op de achterflap van de originele LP staat een foto van Hütter, Schneider, Röder en Flür. Het hoofd van die laatste is weliswaar (nogal klungelig) op dat van Emil Schult geplakt omdat pas na het nemen van de foto duidelijk werd dat Flür — in tegenstelling tot Schult — een vast groepslid zou worden, en omdat een beetje Pritt kopen goedkoper was dan een nieuwe foto maken. Leuk om weten: in ‘87 stapte Flür uit de groep en schreef een biografie waarin stond dat niet Schneider, maar hij de roemruchte percussion pads van Kraftwerk had ontworpen. Drie keer raden wiens hoofd sindsdien niet meer op het artwork van de heruitgaves van Autobahn staat.

Ontvangst: “Not to take anything away from Kraftwerk — probably real nice geezers once you get to know them — but dis ist nicht so gut”, schreef John Mendelsohn in Rolling Stone, alvorens de rest van zijn redelijk sarcastische recensie te vullen met een autohandleiding. Billboard had het daarentegen meteen begrepen: “One of the few LPs of this type that does not seem gimmicky or contrived.” En ook het inmiddels opgedoekte muziekblad Circus sloeg nagels met koppen: “Pink Floyd are in for some stiff competition.”

RADIO-ACTIVITY ★★★★☆

‘Radioactivity, discovered by Madame Curie’

Jaar: 1975

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Karl Bartos & Wolfgang Flür

Concept: Na het succes van Autobahn, de komst van Karl Bartos, het ontslag van hun producer Conny Plank en de ingebruikname van hun roemruchte Kling Klang-studio, pakte Kraftwerk uit met een conceptalbum dat gedoemd was om verkeerd of zelfs gewoon niet begrepen te worden. De vier bezwoeren alle traditionele instrumenten, kleedden hun elektronische composities volledig uit — flink wat tracks zijn bezwaarlijk songs te noemen, eerder geluidsexperimenten — en zongen over radioactiviteit, en activiteit op de radio, en pulsars en quasars.

Hoes: Emil Schult tekende ook nu weer voor de hoes: een illustratie van een Deutscher Kleinempfänger, een goedkoop radiotoestel uit de jaren 30 dat Joseph Goebbels had laten ontwerpen om propagandaberichten tot in de huiskamer van elke burger te krijgen. De reissue doet het simpelweg met een nucleair symbool, omdat Kraftwerk intussen meer met radioactiviteit begaan was dan met activiteit op de radio, en met pulsars en quasars.

Ontvangst: Rolling Stone, dat een jaar eerder Autobahn met de grond gelijk had gemaakt, schreef dat “songs like Geiger Counter, Intermission and News are plain stupid, and no song on the album comes near the melodic/harmonic sense that pervaded Autobahn.” Kwestie van consequent te blijven, dus. Gelukkig was er ook nu weer Billboard: “The LP, which features monotonous yet strangely haunting vocals, is one of those sets that, while repetitious in many spots, is strangely compelling.”

TRANS-EUROPE EXPRESS ★★★★★

‘We are showroom dummies’

Jaar: 1977

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Karl Bartos & Wolfgang Flür

Concept: Na een promotietournee doorheen de VS was Kraftwerk er zich van bewust geworden dat ze een zekere popstatus genoten. Trans-Europe Express klonk bijgevolg weer melodieuzer, maar tegelijk ridiculiseerde de band (zijn) bekendheid en imago met teksten als “we are showroom dummies” en “he fell in love with the image of himself and suddenly the picture was distorted.” Op technisch vlak bleef Kraftwerk grenzen verleggen door — nerd alert — nieuwe sequencers te laten bouwen, zodat ze complexere synthesizercomposities in elkaar konden boksen. Ze namen daarvoor ook treingeluiden op, maar kwamen tot de vaststelling dat die “niet echt dansbaar” waren.

Hoes: Van Trans-Europe Express bestaan verschillende hoezen, maar Ralf Hütter, die vandaag als enig origineel lid overblijft en sowieso meestal de plak zwaaide binnen de groep, geeft de voorkeur aan een overdreven geretoucheerde en gemonteerde foto van J. Stara. Bedoeling was om er als etalagepoppen uit te zien — real not real. Doe overigens geen moeite om J. Stara te googelen. Het enige wat je te weten komt, is dat je niet de enige bent die er meer over wil te weten komen.

Ontvangst: Alsof ze Kraftwerk tegen dan hadden opgegeven, is nergens online een vintage recensie van Rolling Stone te vinden. Wel was de Amerikaanse rockbijbel zo vriendelijk om de plaat in 2003 nummer 253 toe te dichten in zijn 500 Greatest Albums of All Time, vlak voor Whitney Houston. Ik herhaal: nummer 253, vlak voor Whitney Houston. Sorry, maar als er één f***ing plaat bepalend is geweest voor hoe elektronica, hiphop — Afrika Bambaataa, tiens — en bij uitbreiding driekwart van de hedendaagse top dertig klinkt, dan zal het Trans-Europe Express wel zijn. Al moet gezegd dat het album ook in Europa bijzonder lauw werd onthaald. De recensie in Der Spiegel was zelfs vernietigend: “Futuristen-Kitsch”, schreef een onverlaat. Hadden ze het alweer nicht gewusst.

THE MAN-MACHINE ★★★★★

‘Ja tvoi Rabotnik’

Jaar: 1978

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Karl Bartos & Wolfgang Flür

Concept: De titel vat de idee achter het album netjes samen en het nummer The Robots (met zijn vocoderstemmetjes) doet er nog een schep bovenop. Met The Robots, Neon Lights en The Model gaat Kraftwerk nog meer tegen (donkere) pop aanleunen en beïnvloeden ze een generatie synthpop en new wave-acts als — om nu gewoon twee van de tweehonderdduizend te noemen — The Human League en Gary Numan.

Hoes: Ralf Hütter tekende zelf voor de legendarische hoes en baseerde zich daarvoor op werk van de Russische avant-gardistische propagandakunstenaar El Lissitzky. Ook de rest van het artwork draagt diens visionaire stempel.

Ontvangst: Vier albums later wisten ze op de redactie van zowat elk muziekblad (lees: rockperiodiek) ter wereld nog steeds niet wat ze met Kraftwerk moesten aanvangen. De niet eens zo negatieve recensie in Rolling Stone spreekt opnieuw boekdelen: “With its efficient modern-world toys, Kraftwerk strikingly creates a sound so antiseptic that germs would die there. Though Kraftwerk would seem to worship machines — totally unlike Brian Eno, who on his brilliant ‘Before and After Science’ explores their possibilities — the band might actually be committed humanists, documenting how emotionless the future will be. Maybe.”

COMPUTER WORLD ★★★★★

‘I’m the operator with my pocket calculator’

Jaar: 1981

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Karl Bartos & Wolfgang Flür

Concept: Met songtitels als Computer Love, Home Computer, It’s More Fun to Compute en — nu, ja — Pocket Calculator mag het niet verbazen dat Computer World aan de wieg stond van house en techno. Technopionier Juan Atkins: “Computer World is really the cornerstone techno album. Everything was just so precise about the music. They made every sound count.” Er zat meer (elektronische) soul en funk in dan in hun vorige vier platen samen, en voor het eerst trok Kraftwerk er ook echt mee op tournee. Ze hadden hun studio zo laten verbouwen dat hij in een truck kon geladen worden om de wereld mee rond te reizen.

Hoes: Computer World is toepasselijk het eerste album dat het zonder een foto van de (echte) band stelt. De hoes en het artwork maken gebruik van digitale tekeningen van de groep en ‘the robots’ (lees: vier naar de groepsleden gemodelleerde poppen). Alles werd ontworpen door Hütter, Schneider en Emil Schult.

Ontvangst: In de VS werd het nummer Computer World genomineerd voor een Grammy in de categorie — lachen verplicht — Best Rock Instrumental Performance. Het idee om een aparte categorie voor elektronische muziek te creëren was in de Amerikaanse muziekindustrie nog lang niet doorgedrongen, en ook de muziekpers bleef een probleem. Robert Christgau in — jawel! — Rolling Stone: “I once convinced myself to enjoy this band — if there had to be synthesizer rock, I thought, better it should be candidly dinky. And this is their funniest to date. But fun plus dinky doesn’t make funky no matter who’s dancing to what program. Funk has blood in it.”

TECHNO POP ★★★☆☆

‘Synthetic electronic sounds; industrial rhythms all around’

Jaar: 1986

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Karl Bartos & Wolfgang Flür

Concept: Techno Pop was wellicht de lastigste bevalling voor Kraftwerk. Eerst liepen de opnames vertraging op door een ernstig fietsongeval van Ralf Hütter — hij was op zijn hoofd gevallen, letterlijk. Vervolgens besloot de band de opnames weg te gooien omdat ze niet grensverleggend genoeg klonken voor Kraftwerk. Toen het album in ‘86 uiteindelijk als Electric Café in de winkel werd gelegd, klonk het echter nog altijd lang niet zo geniaal als alles wat eraan vooraf was gegaan. Er staan een paar aardige experimenten op, maar op de perfecte symbiose van de eerste drie nummers na, zit er weinig structuur in.

Hoes: Op de bekendste — er zijn er een paar — hoes van Techno Pop/Electric Café staan de vier digitaal afgebeeld. Het artwork is een afgeleide van de toen baanbrekende videoclip voor Musique Non Stop van Rebecca Allen — een vroeg staaltje digitale animatie.

Ontvangst: De lange, problematische productie van Techno Pop/Electric Café en de onverschillige kritieken deden Kraftwerk de das om. Sinds de release van Computer World hadden tientallen, zoniet honderden elektronicaproducers Kraftwerk ingehaald. Karl Bartos kon synthpop en new wave enkele jaren voordien nog afdoen als “that silly English pop sound with silly lyrics”, maar voor het geluid dat in ‘86 uit Detroit en Chicago kwam, moest Kraftwerk het hoofd buigen. Erger nog: Kraftwerk klonk plots erg hedendaags, terwijl technoproducers als Juan Atkins, Derrick May en Kevin Saunderson reeds de jaren 90 waren ingestapt — zowel in gedachten als op vlak van productietechnieken.

THE MIX ★★★☆☆

‘I program my home computer, beam myself into the future’

Jaar: 1991

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Fritz Hilpert

Concept: Terwijl ze hun archieven van analoog naar digitaal aan het omzetten waren, kwam de band op het idee hun nummers gelijk ook digitaal te herwerken. Hadden ze meteen een nieuwe live-set én een nieuwe plaat: een soort greatest remixed hits of remixed greatest hits. Ondanks het feit dat er een paar straffe dingen tussenzaten, was The Mix weinig meer dan een zoethoudertje — een soort reminder dat Kraftwerk niet op zijn lauweren aan het rusten was. Karl Bartos en Wolfgang Flür wisten echter beter en stapten uit de groep omdat “by the end of the Eighties Kraftwerk was a paralyzed giant; the inner structure didn’t allow any new ideas” en omdat ze geen zin hadden om “the best paid caretaker of the most famous sound laboratory in the world” te worden.

Hoes: Toen Kraftwerk begin jaren 90 op tournee ging, namen ze enkele nieuwe speeltjes mee: vier telegeleide robotten. Eén ervan staat op het weinig ambitieuze artwork van The Mix.

Ontvangst: De reacties waren verdeeld. De ene vond het gedurfd, zelfs revolutionair dat Kraftwerk geen klassieke best of had uitgebracht, de andere vroeg zich af of het — als het dan toch moest — niet beter was geweest dat ze dat gewoon wel hadden gedaan. Zelfs vriend aan huis Emil Schult was niet overtuigd: “Would Leonardo Da Vinci have taken the Mona Lisa back and paint her over? I guess not. Autobahn didn’t need a remix by Kraftwerk.”

TOUR DE FRANCE ★★★★☆

‘Carbo-hydrat protein, A-B-C-D vitamin’

Jaar: 2003

Bezetting: Ralf Hütter, Florian Schneider, Fritz Hilpert & Henning Schmitz

Concept: Ralf Hütter, een fervent wielerfanaat, had in de jaren 80 zijn collega’s er al eens van proberen te overtuigen een volledige plaat op te hangen aan wielrennen. Het bleef echter bij één nummer: Tour de France. Oorspronkelijk had dat op Techno Pop/Electric Café moeten staan, maar EMI was het wachten op die plaat beu en legde de song gewoon in de winkel. Met het album Tour de France zag Hütter in 2003 zijn droom alsnog in vervulling gaan. Er staan niet alleen verschillende knappe variaties op de titeltrack op, maar ook een aantal verrassend sterke nieuwe nummers — over onder meer vitaminen. Omdat Hütter zo’n grote wielerfan is, zou het kunnen dat dat nummer daar ook daadwerkelijk over gaat, en niet over iets anders.

Hoes: De hoes van de plaat is vrijwel identiek aan het ontwerp dat Ralf Hütter in ‘83 voor de gelijknamige single maakte. Naar eigen zeggen, vond hij er inspiratie voor op een — on rigole pas — Bulgaarse postzegel.

Ontvangst: Zeventien jaar na hun laatste album waren de verwachtingen uiteraard belachelijk hooggespannen. De ‘schade’ viel uiteindelijk goed mee. Niemand herkende er een meesterwerk in, maar zelfs Pitchfork gaf toe dat het een “distinctly engaging, sophisticated experience” is. Rolling Stone stofte gelijk ook zijn idiote mechanicametaforen nog eens af: “If you’re one who would proudly point out the offbeat grace and unlikely persistence of a vivid personality in a machine, Kraftwerk endure. You can even claim it contains Porsche components.”