David Lynch, (tele)visionaire filmmaker
Het lijkt weinig waarschijnlijk dat David Lynch nog ooit tv maakt. Zijn populaire tv-reeks Twin Peaks werd in 1991 na twee seizoenen afgevoerd en sindsdien werd de notoire filmmaker door tv-bonzen van het, welja, kastje naar de muur gestuurd. De pilootaflevering van zijn meest recente tv-reeks Mulholland Dr. ging zelfs onmiddellijk richting containerpark. En dus besloot Lynch om er dan maar een (briljante) langspeelfilm van te maken.
Begin jaren 90 vroeg iedereen zich af wie Laura Palmer had vermoord. Nee, echt: iederéén. Over heel de wereld keken honderden miljoenen mensen naar Twin Peaks om de koffiezuipende en kersentaartvretende FBI-agent Dale Cooper bij te staan in zijn moordonderzoek. Maar omdat de kijkcijfers van het tweede seizoen tegenvielen, werd de instant legendarische tv-reeks na dertig afleveringen in het vriesvak gestoken.
Lynch breidde zelf nog een finaal antwoord op de serie met de puike langspeelfilm Twin Peaks: Fire Walk with Me en … ging vervolgens weer voor tv werken. In 1992 zond ABC de pilootaflevering van zijn comedyserie On the Air uit. De grappige reeks ging over de strubbelingen op de set van een variétéprogramma, maar de kritieken vielen tegen, kijkers haakten af en ABC trok er na drie afleveringen alweer de stekker uit. In de kluizen van de zender bevinden zich — hopelijk — nog vier afgewerkte episodes die nooit het daglicht zagen.
Voor HBO maakte Lynch een jaar later ook nog de minireeks Hotel Room om zich vervolgens weer volledig toe te leggen op film. Tot de regisseur tijdens het draaien van The Straight Story opnieuw een idee kreeg voor een tv-reeks. Van ABC kreeg hij zelfs acht miljoen dollar — ongeveer het budget van The Straight Story — om de pilootaflevering te maken. Geld in het water, moet de zender achteraf gedacht hebben, want de tv-bonzen vonden de plot van Mulholland Dr. — een kluwen van moord, misdaad en verraad — zo ontoegankelijk dat de pilootaflevering nooit werd uitgezonden. “Oh, en die lesbische vrijscène tussen Naomi Watts en Laura Harring zagen we ook niet zitten. Duh!”
Gelukkig kocht Canal+ de rechten van ABC en stopte het Franse (en beduidend minder preutse) productiehuis David Lynch nog eens zeven miljoen dollar toe om van de pilootaflevering een langspeelfilm te maken. De filmmaker, die naar eigen zeggen uiteindelijk ook niet tevreden was over de pilootaflevering, riep zijn ploeg terug samen, blikte verschillende scènes opnieuw in en kwam terug uit de montagekamer met een meesterwerk dat op het voorbije filmfestival van Cannes de prijs voor de beste regie kreeg.
Had je érgens niet een beetje verwacht dat ABC zou weigeren om de pilootaflevering uit te zenden?
Lynch: “Neen, maar ik was er uiteindelijk ook niet kapot van. Ik heb een tegenslag altijd meer als iets positiefs dan iets negatiefs ervaren. Ik vind het bovendien minder vervelend om iets te kunnen afwerken dat achteraf nooit vertoond wordt dan om aan een project te werken waarvan je niet weet of het ooit afgeraakt. Dat was bijna het geval met mijn kortfilm Eraserhead. Op een bepaald moment was al het geld op en speelde ik met het idee om miniatuurversies van het hoofdpersonage en de decors te maken, en de film met stop-motion af te werken. Gelukkig is het nooit zover gekomen en kreeg ik plots zelfs geld om er een langspeelfilm van te maken.”
ABC had een paar jaar daarvoor natuurlijk ook al jouw comedyserie On the Air vrijwel meteen afgevoerd.
Lynch: “Klopt, maar daarvan hebben ze tenminste nog de pilootaflevering uitgezonden. Om één of andere reden hebben ze vervolgens ook nog de derde en vijfde aflevering uitgezonden, alvorens de reeks op te bergen. Nochtans was het een bijzonder leuke serie met een geweldige cast. Het opzet was behoorlijk onnozel, maar heel wat mensen vonden het enorm grappig. Ik heb nooit echt begrepen waarom de serie werd geschrapt, al wordt het mij nu wel stilaan duidelijk: (grijnst) ABC haat mij. Misschien moet ik maar eens met tv stoppen.”
“De vrijheid om voortdurend dingen bij te sturen en gelijk welke richting in te slaan, is de beste eigenschap van televisie”
In welke richting had je de plot nog graag gestuurd, als Mulholland Dr. geen langspeelfilm was geworden?
Lynch: “Daar denk ik nu niet meer over na. Waarschijnlijk werkte het personage van Naomi Watts zich nog meer in de nesten, maar voor hetzelfde geld gebeurde dat ook niet. Hoewel we natuurlijk allemaal gefascineerd zijn door het ongeluk van anderen. We zien onschuldig personages graag in de problemen komen. Dat is de drijfkracht van de meeste verhalen. Maar waar ik met dit verhaal zou uitkomen, stond echt nog niet vast. Ik was, net als de kijker, van plan om van aflevering naar aflevering te gaan. Op het einde van elke aflevering ging ik mij laten meesleuren door wat er op dat moment in mijn hoofd sprong. Die vrijheid om voortdurend dingen bij te sturen en gelijk welke richting uit te gaan, is misschien wel de beste eigenschap van televisie.”
En de slechtste? Dat een lesbische vrijscène op de vloer van de montagecel belandt?
Lynch: “Beperkingen zijn er altijd. Zelfs wanneer ik aan een bioscoopfilm werk, kijkt er iemand op toe om te zien of ik mij aan het budget én de afspraken met de verschillende financiers hou. De uitdaging bestaat er ook dan in om binnen bepaalde lijntjes te kleuren. Maar weet je, toen we Twin Peaks maakten, was ik meer verbaasd over wat ze ons allemaal wél lieten doen. Het hangt ervan af hoe je de dingen bekijkt.”
Je zou tegen jouw zin ook een halfuur uit de pilootaflevering van Mulholland Dr. hebben moeten knippen.
Lynch: “Ja, maar dat had weinig met censuur te maken. Ik was met ABC overeengekomen dat de pilootaflevering twee uur zou duren. De zender zat toen echter in slechte papieren, dus werd de beslissing genomen om meer commercials uit te zenden. Iedereen kreeg daarop de opdracht om aan de duur van zijn programma te sleutelen. Dat de kwaliteit daarmee achteruit zou gaan, daar lag niemand van wakker. Zolang er geen strepen in het beeld zitten en het geluid is helder, zijn tv-bonzen tevreden. (sarcastisch) Want anders zappen mensen weg voor de reclame begint. In feite dienen tv-programma’s om de kijker iets te doen te geven tussen de reclame door. Meteen ook de reden waarom de meeste commercials er beter uitzien dan de meeste televisieprogramma’s.”
“Ik kan mijn films niet verklaren, en ik wil ze ook niet verklaren”
Toen Canal+ de rechten overkocht, heb je verschillende scènes opnieuw gedraaid. Welke waren dat?
Lynch: “Ik heb liever niet dat mensen scènes om die reden met elkaar beginnen vergelijken, dus dat antwoord ga ik je schuldig blijven. Je kunt er natuurlijk altijd zelf proberen achter te komen, maar wil je je bij het bekijken van de film echt daarmee bezighouden? Dat is ook de reden waarom ik nooit een commentaartrack maak voor de dvd-release van mijn films. Dat verpest de film. Ideeën komen trouwens altijd erg fragmentarisch in mij op en ze belanden ook altijd in een compleet andere volgorde in mijn films. Ik vind de meeste ideeën bovendien niet interessant genoeg om diep op in te gaan. Het is slechts door ze samen te brengen dat er een aantrekkelijk geheel ontstaat. Hoe dat gebeurt, is voor mij in feite even magisch als voor de toeschouwer. Ik kan het niet verklaren, en ik wil het ook niet verklaren.”
Op welke manier moet iemand naar films als Lost Highway en Mulholland Dr. kijken?
Lynch: “Intuïtief. Onze hersenen interpreteren abstracties op verschillende manieren en je moet het brein ook ademruimte geven om dat te doen. Probeer niet overal betekenis achter te zoeken, want vaak is het beter om te voelen dan te denken. Mensen proberen kunst voortdurend te verklaren vanuit de bestaande wereld, terwijl kunst juist een manier is om in een andere wereld te duiken. Wie onverstoorbaar op zoek gaat naar verklaringen, ziet vaak dingen die er niet zijn of waar ik mij in elk geval zelf niet van bewust was tijdens het maken. Er stappen nogal wat mensen op me af die me vertellen hoe fantastisch ze mijn films vinden en mij vervolgens vragen of ik ze eens wil verklaren. Waarom!? Als ik het al zou kunnen, herleid ik mijn films op die manier tot wetenschap in plaats van kunst. Misschien is het ook wel de schuld van Hollywood dat het zover is gekomen. Vroeger werden er meer films gemaakt die onze fantasie op hol deden slaan. Terwijl je naar Otto e Mezzo van Federico Fellini zit te kijken, gaan er duizenden dingen in je om. Dingen waar je niet per se jouw hoofd over zit te breken, maar je voelt dat ze er zijn. Zo zou het altijd moeten zijn.”
In Mulholland Dr. zit een onwaarschijnlijk grappige scène waarin een acteur auditie doet voor een rol. Hoe zien jouw audities eruit?
Lynch: “Ik heb nog nooit iemand een scène laten lezen. Om eerlijk te zijn, begin ik altijd met het bekijken van foto’s. Waarschijnlijk heb ik op die manier al verschillende getalenteerde acteurs aan kant geschoven, en ik ben ook de eerste om toe te geven dat een foto in de helft van de gevallen een verkeerd indruk geeft. Maar ik wil niet meer tijd en energie in casting steken dan nodig. Als een foto mij aanspreekt, spreek ik met de acteur af om over koetjes en kalfjes te praten. Soms raak ik het onderwerp van de film al even aan, maar meestal ben ik gewoon op zoek naar raakpunten tussen een acteur en de personages. Zo’n gesprekken kunnen soms lang duren en niets opleveren, maar ik zit echt te wachten op het moment dat iemand iets zegt dat hem onlosmakelijk met een personage verbindt. Misschien kun je mijn audities vergelijken met een datingprogramma. Daarin zie je ook vaak dat de klik er komt nadat iemand één woord of zin heeft gezegd.”
“Op een dag zat Nikola Tesla op een bankje naar de lucht te kijken en eensklaps kreeg hij het idee voor wisselstroom in de schoot geworpen. Ik zie ideeën meer als een geschenk dan een gave”
Met hun respectievelijk blonde en bruine lokken deden Naomi Watts en Laura Harring ons denken aan Laura Dern en Isabella Rossellini in Blue Velvet. Zijn we iets op het spoor of beelden we ons iets in?
Lynch: (droog) “Ik vermoed het tweede. Ik heb echt geen idee waar al mijn creatieve ingevingen vandaan komen. Ik pen ze neer en probeer ze achteraf als puzzelstukjes in elkaar te schuiven. Daarom schrijf ik werkelijk alles op wat in me opkomt. Op het moment zelf klinkt niet alles altijd even interessant, maar vaak krijgt het later toch een betekenis.”
Ben je soms zelf nog verbaasd over hoe die puzzelstukken in elkaar schuiven?
Lynch: “Elke dag! Mensen schrijven me dingen toe die ik helemaal niet in de hand heb en die ook helemaal niet van mij zijn. Al mijn ideeën bestonden al voor ik ze op papier heb gezet. Op een bepaald moment borrelen ze gewoon in iemand op. Nikola Tesla is daar een goed voorbeeld van. Op een dag zat hij op een bankje in de lucht te turen en eensklaps kreeg hij het idee voor wisselstroom in de schoot geworpen. Zomaar. Ik zie ideeën meer als een geschenk dan een gave.”
Borrelde het idee van de cowboy in Mulholland Dr. ook zomaar in je op?
Lynch: “Beslist. Toen ik het scenario aan het schrijven, begon hij op een bepaald moment tegen me te praten. Ik heb alles wat hij me vertelde neergeschreven en op die manier is hij in de film gesukkeld. Misschien heeft het wel iets te maken met het feit dat mijn vader een échte cowboy was. Elke dag reedt hij met zijn paard in het dorp rond en begroette hij iedereen. Zoals alleen cowboys dat deden. Jammer genoeg loopt het westerngenre in de cinema op zijn laatste benen. Toch beeld ik me nog geregeld in dat de er in de heuvels van Hollywood ’s nachts cowboys rond een kampvuur zitten en liedjes zingen.”
Ondertussen woon je zelf ook al jaren in de heuvels van Hollywood. Je voelt je daar precies ook echt thuis.
Lynch: “Ik hou enorm van Los Angeles. De stad geeft me een gevoel van onbeperkte artistieke vrijheid. Er zijn natuurlijk ook problemen, maar ik zou echt nergens anders willen wonen. Los Angeles is een stad waar alles mogelijk is en waar ook voortdurend van alles gebeurt. Als je er vijf jaar zou wegblijven, kom je terug in een stad die je maar voor de helft meer kent. In de rest van de wereld springen ze enorm voorzichtig om met oude gebouwen, maar in LA gooien we ze zonder verpinken neer om iets anders in de plaats te zetten. En tien jaar later gooien ze dat nieuw gebouw dan weer tegen de vlakte voor nog een ander. Het maakt er de stad niet aantrekkelijker op, maar die bedrijvigheid werkt aanstekelijk. En ik hou natuurlijk ook van het licht in LA. Maar dat spreekt voor zich.”
Er zit een interessante metamorfose in Mulholland Dr. Hoe zit het met jouw verfilming van De gedaanteverwisseling van Franz Kafka?
Lynch: (lacht) “Ik loop al lang met dat idee rond. Ik begrijp niet dat mensen Kafka een enge, zonderlinge auteur noemen, want voor mij is hij één van de briljantste komieken ooit. Maar er zijn twee dingen die me ervan weerhouden om dat boek te verfilmen. Om te beginnen, moet ik Gregor Samsa in een insect doen veranderen. Digitale computertechnieken maken het vandaag de dag mogelijk om dat te doen, maar het kost nog altijd handen vol geld, en niemand wil het mij geven. Tweede probleem zijn de onzinnige dialogen. Ik hou ervan, maar ik kan me voorstellen dat niet iedereen er zo over denkt.”
Dit interview is oorspronkelijk verschenen in Knack Focus in 2001.
