Çin Yemek Kültürü: Tarihi, Özellikleri, Sofra Adabı
Yemek binlerce yıldır Çin kültürü içerisinde oldukça önemli bir yer tutuyor. Çin uzun yıllar boyunca kıt kaynaklarla kalabalık bir nüfusu doyurmak zorunda olduğu için yemek kültürleri de bu yönde gelişiyor. Yemekleri israf etmemeye dikkat etmeleri, yemek pişirme tarzları da bu durumun bir sonucu. Çin yemek kültürü üzerinde etkili olan başka bir faktör de Çinli düşünürlerin felsefelerinden geliyor. Taoizm düşüncesine göre sağlık, yemekle birlikte kazanılıyor ve korunuyor. Bu nedenle Çin yemekleri bir ilaç gibi görülüyor. Konfüçyanizm ile birlikte Çin kültüründe yemek yemek ayrıca bir sosyalleşme aracı olarak görülmeye başlanıyor. Bu sosyalleşme ile yemek ahlakı da birlikte gelişiyor. Çin yemek kültürü 3 kelime ile tanımlanıyor; sanat, bilim ve sosyal aktivite.
Çin Yemek Kültürü Tarihi ve Gelişimi
Çin yemek kültürü, Çin’deki ilk yerleşik hayatın başladığı yer olan Kuzey Çin ovalarında(Zhongyuan) gelişmeye başlıyor. Kuzeyde tarım ilk olarak mısır ile başlarken, güneyde ise pirinç yetiştiriliyor. İlk buğday batı Asyadan Çin topraklarında geliyor. Çin’deki nüfusun fazlalığı Çin yemeklerin çeşitliliğine ve pişirme yöntemlerine de etki ediyor. Çin’de et ürünleri nüfusa kıyasla az olduğu için Çinliler eti sebzelerle birlikte pişiriyor, noodle ile harmanlayarak doyurucu ve lezzetli yemekler ortaya çıkarıyorlar. Tabi yemeklerde yağın da idareli kullanılması gerektiği için az yağ kullanarak yüksek ısıda wok tava ile pişirme yöntemi gelişiyor. Bu yöntem günümüzde pişirirken sebzelerin besin değerlerinin kaybolmaması sebebiyle sağlıklı bir pişirme yöntemi olarak görülüyor. Wok tava Çin yemek kültürü içerisinde yer alan tek pişirme yöntemi değil. Buharda pişirme, haşlama, ızgara, fırınlama ve ağır ateşte pişirme yöntemleri de Çin mutfağı içerisinde yer alıyor.
Zhou döneminde yemek Konfüçyüs’ün öğretileri ile birlikte bir sanat haline geliyor. Konfüçyüs yemeğe bir sanat olarak bakıyor ve yemeğin rutin bir iş olarak görülmemesi gerektiğini, yemeğin tadının ve görüntüsünün önemli olduğunu vurguluyor. Konfüçyüs’ün yemek ahlakını şu sözüyle anlatabiliriz.
“Pirinç, çok beyaz olmamalı, et, çok ince kesilmemeli. Düzgün pişmeyen ve kötü pişen yemek yenilmemeli. Yemek doğru sosla hazırlanmadığında yenilmemeli. Bol miktarda yemek olsa bile diğer sofradaki yemeklerden fazla olmamalı. Sarhoş olmadığın sürece alkolde içme de sınır yoktur.”
Çin yemek kültürü ve sofra ahlakı, Konfüçyüs’ün felsefesi ile birlikte şekilleniyor. Misafir sofrasında yemek sayısının fazla olması, yemeğe saygı gösterilmesi ve yemeğin arkadaşlarla birlikte yenilmesi gibi gelenekler ve ahlak kuralları gelişiyor.
Çin kültürü içerisinde birçok konuda felsefenin etkisini görüyoruz. Geleneksel Çin tıbbında felsefenin etkisi görüldüğü gibi Çin yemeklerinde de görülüyor ve yiyecekler de buna göre şekilleniyor. Çin yemeklerinin bol zencefil içermesi de bundan kaynaklanıyor. Yiyeceklerin insan vücudundaki qi(hayat enerjisi) ve yin yang kuvvetlerini düzenleyebileceği düşünülüyor. Böylece henüz hasta olmadan hastalıktan korunuluyor. Böylece sağlıklı beslenmek Çin yemek kültürü adına önemli bir husus haline geliyor.
Çin Yemek Kültürü: Çinliler Ne Yiyor?
Çin yemekleri oldukça geniş bir yelpazeye sahip. Çin’in birçok bölgesinde farklı sebzeler ve kültürler olduğu için Çin’in her bölgesinde farklı bir yemek kültürüne ve yemek çeşidine rastlamak mümkün. Çin’de alışık olmadığımız hayvanların etlerinin yendiğini de görülen durumlardan. Ancak bu tarz hayvanları yiyen kişiler Çinde azınlık ve birçok restaurantta da bu tür yiyecekler görmeniz pek olası değil. Şimdi genel olarak Çin yemek kültürü hakkında konuşacak olursak; sofraya ilk önce soğuk yemekler, ardından sıcak yemekler, çorba ve sonrasında meyve ya da tatlı geliyor. Türk toplumunda her yemeğin yanında ekmek yenildiği gibi orada da pirinç pilavı ve mantou(馒头) adı verilen beyaz ekmekler yeniliyor. Çinlilerin yediği yemekleri biraz daha açalım.
Pirinç
Çin’in güney bölgesinde pirinç daha çok tüketiliyor olsada tüm Çin’de pirinç oldukça yaygın bir besin olarak karşımıza çıkıyor. Çin yemek kültürü gözlendiğinde pirincin sadece yemeklerin yanında pilav olarak yenilmediği rahatlıkla görülebilir. Çeşitli sebzeler ile birlikte kızartılmış pilav çeşitleri, pirinçten yapılmış noodle, sabah kahvaltıları ve hastalar için hazırlanan pirinç lapaları ve pirinç pudingleri gibi birçok pirinç ile yapılan yemek çeşidi Çin yemek kültürü içerisinde yer alıyor. Çin yemek kültürü pirinci sadece yemeklerde kullanmıyor. Yemeklerin yanında içtikleri şarap ve biraları da pirinçten yapıyorlar. Çin yemek kültürü denilince akla Çinliler için en önemli besin kaynaklarından olan pirinç geliyor.
Un Ürünleri
Buğday, Çin’in kuzeyinde yetiştiriliyor. Genel olarak Çin yemek kültürü içerisinde yer alan yemeklerin büyük bir çoğunluğu yapım aşamasında una ihtiyaç duysada kuzeyde un daha çok tüketiliyor. Bunlara baozi(içi sebze veya et ile doldurulan buharda pişen bir yemek türü), jiaozi(Çin mantısı), noodle, mantou(çin ekmeği) gibi un ile yapılan yemek türleri örnek verilebilir.
Noodle
Noodle ismini daha önce duymayanımız yoktur herhalde. Şuan dünyada en çok tercih edilen makarna türlerinden birisi. O kadar ünlü oldu ki; neredeyse her markette instant noodle bulmak mümkün. Çin yemek kültürünün Doğu Asya’daki etkisini noodle örneğiyle görebiliyoruz. Neredeyse tüm Doğu Asya ülkelerinin yemek kültüründe noodle yer alıyor ve oldukça seviliyor. Hatta Çin’de “Evsiz olmayı, noodle yememeye tercih ederim” diye bir Çin atasözü bulunuyor. Çin yemek kültürü içerisindeki noodle sevgisini ve önemini bu atasözünden çok iyi anlayabiliyoruz.
Eski dönemlerde Çin kültüründe gençlerin doğum günlerinde doğum günü pastaları yerine uzun yaşam anlamına gelen ve normalden daha uzun noodler hediye edilmesi gibi bir gelenek var. Ancak günümüzde yeni nesil Batı usulü doğum günü kutlamalarını daha çok tercih ediyor. Çin yemek kültürü gereği Çin’de noodle genelde et suyu, et ve sebzeler ile birlikte hazırlanıyor. Çin’i gezerken birçok çeşit noodle türüyle karşılaşabilirsiniz. Lanzhou el açması noodle(兰州牛肉拉面) , Beijing(Pekin) soya fasulyeli noodle(Zhajiangmian北京炸酱面), Xi’an kesme noodle(Daoxiaomian 西安刀削面) bunlardan birkaç tanesi.
Tofu
Çin yemek kültürü içerisinde yer alan başka bir yiyecek de tofu. Bizle inek ya da koyun sütünü çökerttiğimizde lor peynirini elde ediyoruz. Çinliler de soya sütüne aynı işlemi uygulayıp yüksek protein, kalsiyum ve demir içeren tofuyu elde ediyor. Tofu da yine Çin yemek kültürü içerisinde yer alan birçok yemeğin yapımında kullanılıyor. Çoğunlukla sebzelerle ya da etler ile birlikte pişirilip yeniliyor. Çin’de farklı çeşitlerde tofu yemekleri yapılıyor. Mopu tofu, tofu çorbası, tofu ve karides topları gibi yemekler bunlardan bazıları.
Sebzeler
Geleneksel Çin tıbbının da etkisiyle Çin yemek kültürü birçok farklı sebze türüne ev sahipliği yapıyor. Çin yemek kültürü içerisinde lahana, ıspanak, marul, karnabahar, pırasa, koyu yeşil yapraklı sebzeler-kara lahana, brokoli gibi-, patlıcan, mantar türleri, soğan, taze soğan, soya fasulyesi, tatlı patates, bambu filizi, lotus kökü, zencefil, sarımsak, kişniş, acı biber gibi birçok sebze bulunuyor. Çinliler, yemeklerinde kullandıkları sebzelerin mevsimine ve taze olmasına çok dikkat ediyor. Amerika’nın keşfiyle domates tüm dünya mutfaklarında yer alsa da Çin mutfağında kayda değer miktarda bir yer edinmiyor.
Et ürünleri
Çin yemek kültürü içerisinde et de önemli bir yere sahip. Çin’de neredeyse tüm hayvanların etleri yenilebiliyor. Günümüzde öyle olmasa da Çin’de kalabalık nüfusu doyurmak her zaman en önemli politik meselelerden birisi. Geçmiş dönemlerde Çin yöneticileri kalabalık nüfusu doyurmak için her türlü hayvanı yapabileceklerini söylüyor. Şimdilerde çoğunlukla domuz, dana, koyun, kuzu, tavuk, kaz ve ördek gibi hayvanların etleri tüketiliyor olsa da azınlıkta olan bir grup hala köpek, fare, ayı, güvercin, kaplumbağa, yılan ve böcek türleri gibi hayvanların etlerini tüketiyor.
Çin’de Bazı Hayvanların Etlerinin Yenilmesi
Farklı hayvanların etlerinin yenildiği tek ülke Çin mi?
Aslında bu tür hayvanların etleri sadece Çin’de yenilmiyor. Köpek eti tüketilen Vietnam, Tayland, Güney Kore, İsviçre gibi birçok ülkede var ve ülkelerin çoğunda köpek eti yemek kanunen yasak değil. Ayı, kaplumbağa, yılan balığı gibi hayvanların etleri de Japonya’da bazı Japonlar tarafından yeniliyor. Hatta birkaç milyon takipçisi olan Japon bir youtuber bu tür hayvanların etlerini yemek yapıp yiyor ve milyonlarca kişi de bunları izliyor.
Çinliler yarasa çorbası yiyor mu?
Yarasa çorbası Çin’e Palau Adalarından geliyor. Aslında yarasa çorbası birçok Çinli tarafından tüketilmeyen Çin yemek kültürü ve Çin mutfağına ait bir yemek değil.
Çinliler neden bu tarz hayvanlar yiyor? (Bu hayvanları yiyen Çinlilerin oranı oldukça düşük)
Çin’de bu tür alışık olmadığımız hayvan türlerini yemek aslında geçmişte yaşanan yemek kıtlıklarından kalma bir gelenek. Kalabalık nüfus kıtlık zamanlarında yemek bulmakta zorluk çekince hayatta kalmak için farklı hayvanlar yiyor ve zamanla bu durum Çin yemek kültürü içerisine yerleşiyor. Günümüzde birçok Çinli bu tür hayvanların etlerini yemiyor. Alışık olmadığımız hayvan türlerini yemek zaman zaman batıl inançlardan da kaynaklanıyor. Bu tür batıl inançlar sadece Çin’e özgü değil. Tüm dünyada bu tür batıl inançlara rastlayabiliriz. Binlerce gergedanı boynuzları için öldürüp, boynuzlarından cinsel güç artırıcı çorbalar ve iksirler yapan Batı medeniyetinin reklam yüzü Fransızları gözden kaçırmamak lazım.
Özetle her milletin geçmişine, kültürüne ve coğrafyasına özgü farklı yemek kültürleri var. Bir kültür için normal olan diğer kültür için anormal olabilir. Bizler hoşumuza gitmese dahi her kültüre hoşgörü ile yaklaşmalıyız. Bizler ancak Çin yemek kültürü ve diğer ülkelerin kültürleri için gerekli saygıyı gösterirsek kendi kültürümüze özgü konularda diğer milletlerden hoşgörü bekleyebiliriz.
Çin Yemek Kültürü ve Çay
Çinliler 4 bin yıldan beri çay içiyorlar. Çay, Çin kültürünün ve yaşamlarının ayrılmaz bir parçası haline geliyor. Eve gelen misafire ilk iş çay ikram ediliyor. Misafir ile yapılacak muhabbetin çay eşliğinde daha neşeli ve güzel olacağına inanılıyor. Hastalıklardan kurtulmak için yine bitki çayları içiliyor. Yemeklerden önce çay ikram ediliyor. Çin’de yeşil çay, oolong çayı, siyah çay, beyaz çay gibi birçok çeşit çay bulunuyor.
Bayram ve Özel Günlerde Çin Yemek Kültürü
Bizdeki aşure, kandil simidi, doğum günü pastası gibi özel günlerde evlerde pişirilen ve yenilen yemekler Çin yemek kültürü içerisinde de yer alıyor. Çin’de festivallerde yenen yemeklere göz atacak olursak
Çin Yeni Yılı (Bahar Bayramı) (春节)
Çinliler Çin yeni yılını en önemli festival olarak görüyorlar. Bu festivalde iyi şanslar ve dileklerini birbirleriyle paylaşmak için birbirlerine yeni yılı sembolize eden yiyecekler ikram ediyorlar. Çin yeni yılında yeni yıl keki ve çin mantısı(jiaozi) ikram ediliyor .
Fener Festivali(元宵节 Yuánxiāojié )
Çin takviminin 15. gününde fener bayramı kutlanıyor. Fener festivalinde tatlı pirinç topları (元宵节 Yuánxiāojié) ikram ediliyor.
Sonbahar Festivali (中秋节 Zhōngqiūjié)
Çinliler için ikinci en önemli festival Sonbahar Festivali olarak görüyor. Bu bayram aile fertlerinin bir araya geldiği bayram olarak biliniyor. Bu festivalde aileler bir araya gelerek kutlama yapıyor ve aile birliğini sembolize eden yemekler hazırlıyor. Sonbahar Festivalini temsil eden en önemli yiyecek ise Ay çöreği.
Ejder Sandal Festivali(端午节 Duānwǔ Jié )
Antik Çin’deki büyük yurtsever şair Qu Yuan’ın anıldığı festival. Efsaneye göre Qu Yuan’ın yurdu Chu devleti tarafından fethediliyor. Qu Yuan bundan dolayı çok üzülüyor ve kendini 5.ayın 5’in de nehre atarak intihar ediyor. Onun anısına her yıl 5. ayın 5’inde Ejder Sandal Festivali kutlanıyor. Bu festivalin sembol yiyeceği ise; yapışkan pirincin bambu yada saz yapraklarına sarılarak üçgen koni haline getirilmesiyle hazırlanan Zong zi(粽子zòngzi).
Çin Yemek Kültürü ve Sofra Adabı
Çinliler için gelenekler, aile ve büyüklere saygı çok önemli. Bu saygı ifadeleri ve gelenekler Çin yemek kültürü içerisinde de yer alıyor. Çin yemek kültüründe yemeklerin aile ve arkadaşlar ile birlikte yenmesi büyük önem taşıyor. Tabi bu da beraberinde sofra adabını getiriyor.
Yemek davetlerinde misafirlerin dakik olması ve ev sahibinin mutlaka misafirleri karşılaması gerekiyor. Ev sahibi sofraya en az 4–8 tabak arasında soğuk ve sıcak yemek koymalı, her misafirin önünde bir kase pirinç ve çorbası olmalı. Sofraya otururken en başa ev sahibi ve sonrasında misafirler ve küçükler oturmalı. Yemeğe büyüklerden önce başlanmamalı ve ev sahibinin başlayın demesiyle birlikte başlanmalı.
İçki içerken her seferinde kadehler mutlaka tokuşturulmalı. Tokuştururken statüye veya yaşa göre küçükler bardaklarını daha aşağıya doğru götürmeli ve büyüklerine saygısını göstermeli.
Yemek çubukları(Chopsticks) kullanmak Çin yemekleri yerken büyük bir önem taşıyor. Tabi bazı etik kurallarını da beraberinde getiriyor. Yemek yerken yemek çubukları ile oynanmamalı havada sallanmamalı. Yemeğe veya kasenin içine çubuklar batırılmamalı, çubuklar düzgünce kullanılmalı.
Özetle; Çin yemek kültürü kendine has özellikler taşıyan ve aslında bütün Uzak Doğuya etki etmiş olan geniş bir yelpazeye sahip.
“Çin ve Çinceye dair her şey!” Sloganıyla yola çıktık. Bize destek olmak için blogumuzu ziyaret edebilir, sosyal medya hesaplarımızı takip edebilirsniz.
Instagram | Twitter | Facebook | Pinterest | cinbilgisi.com
Originally published at https://www.cinbilgisi.com on May 11, 2020.
