Şehirlerin Mimarisi: Tel Aviv-Yafo
İsrail’in başkenti Tel Aviv, geçtiğimiz günlerde Hamas’ın saldırılarına hedef olmasıyla gündeme gelmişti. Filistin ve İsrail arasındaki çatışmalarda İsrail’in başkenti olması nedeniyle saldırıların hedefi olan şehir, aslında Kudüs kadar olmasa da kozmopolit bir şehirdir. Şehir esasında aynı zamanda portakallarıyla ünlü, eski bir Arap şehri olan Yafa ile Yahudi şehri olarak kurulan Tel Aviv’in birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Nüfusunun yaklaşık %92'si Yahudi, %4,3'ü Müslüman ve Hristiyan Araplar geri kalanı da çeşitli Asyalı, Afrikalı ve Hristiyan gruplardan oluşmaktadır. Şehir aynı zamanda Yahudi kültürünün seküler yüzünü temsil etmektedir. Yafa’nın tarihi dokusunun aksine, Tel Aviv modern mimarisiyle ön plana çıkar. Tel Aviv’in mimari dokusunu belirleyen en önemli ekol, Almanya’da kurulmuş olan Bauhaus Okulu’dur ve yapılarda Uluslararası Stil tercih edilmiştir. Almanya’dan göç eden Yahudilerin etkisiyle şehrin mimari dokusu bu yönde şekillendirilmiştir.[1] Bu yazının amacı Yafa ve Tel Aviv’in çeşitli kültürlere ve dönemlere ait mimarilerini bir kaç seçilmiş önemli örnekle kısaca tanıtmaktır.
Yafa Saat Kulesi
Sultan II. Abdülhamit’in gümüş jübilesini (saltanatının 25. yılı) kutlamak amacıyla Yafa’lı zengin bir iş adamı olan Joseph Bey Moyal önderliğindeki Yafalı; Arap, Ermeni, Maruni ve Musevi halkın desteğiyle inşa ettirilmiştir. 1900–1903 yılları arasında inşa edilmiş olan kule 1965 yılında restore edilmiştir. Bu restorasyonda yapının saatleri yenileriyle değiştirilmiş ve pencere açıklıklarına Arie Koren’in eseri olan, Yafa tarihini anlatan vitraylar yerleştirilmiştir. Osmanlı’nın Filistin’de inşa ettiği 7 saat kulesinden birisi olan yapı gibi, Osmanlı İmparatorluğu’nda 100'den fazla saat kulesi inşa edilmiştir. Kimi araştırmacılar tarafından yapının mimarlarının Almanya’da eğitim aldıkları ve bu nedenle binada Alman estetiğinin görüldüğü ileri sürülüyor.[2]
Yafa Limanı ve Aziz Petrus Kilisesi
7000 yıldan daha uzun süredir aktif olarak kullanılan Yafa Limanı, sahilden bakıldığında sarımtırak binaları ve Aziz Petrus Kilisesi’nin çan kulesiyle estetik bir siluete sahiptir.[3] 1940'larda Yafa ve Tel Aviv arasında çatışmalar yaşanmış. Yahudi kenti olarak kurulan Tel Aviv ile Arap şehri olan Yafa arasındaki mücadelede Araplar yenilince iki şehir Tel Aviv-Yafo adıyla birleştirildi.[4] 1990'lardan beri şehrin Arap mimarisi yapıları korunmaya ve restore edilmeye başlandı. Özellikle son zamanlarda şehirde sanatçı atölyeleri, kafeler, hediyelik eşya dükkanları, sanat galerileri gibi işletmeler açılarak şehir turistik bir cazibe noktasına dönüştü.
Aziz Petrus Kilisesi, ilk olarak eski bir Orta Çağ kalesi kalıntısı olan Aziz Louis Kalesi üzerine 17.yy’da inşa edilmiştir. 18.yy sonlarında iki kez yıkılan yapı, 1888–1894 yılları arasında İspanyollar tarafında, Fransisken Tarikatı için yeniden inşa edilmiştir. Yapının iç dekorasyonu oldukça ihtişamlıdır ve yapının vitrayları Alman bir sanatçı olan Franz Xaver Zettler tarafından Münih’te yapılmıştır.[5] Yapının çan kulesi, zamanında Hristiyan hacılar için bir işaret görevi üstlenirken, Yafa limanının mimari dokusu için belirleyici bir rol oynar.
Beyaz Kent
Uluslararası Stilde inşa edilmiş 4000 civarında yapıdan oluşan yerleşim bölgesidir. Nazilerin güç kazandığı dönemde Almanya’daki Yahudilerin kitleler halinde İngiliz mandası olan Filistin’e gelerek Bauhaus ekolünü yansıtan binalar inşa etmeleriyle oluşmuştur.[6] UNESCO tarafından “20. yy’ın başlarındaki yeni kent planlaması ve mimarlığının seçkin bir örneği” olarak nitelendirilmiş ve Dünya Mirası Listesi’ne dahil edilmiştir.[7] Mimaride Tel Aviv’in iklim koşullarına uygun olarak beyaz renkli binalar tercih edilmiş ve Bauhaus’un ışığı içeri almayı amaçlayan geniş pencere açıklıkları yerine küçük gömme pencereler tercih edilmiştir. Her biri üstteki tarafından gölgelenen uzun dar balkonlar, denizden gelen meltemi kucaklamak için tercih edilmiştir. 2008 yılında küçük bir Bauhaus Müzesi açılarak bu mimari kimlik sergilenmek ve korunmak istenilmiştir.
Herta ve Paul Amir Binası
Tel Aviv Sanat Müzesi, 1932 yılında kurulmuş ve 1971 yılında bugün ki yerine taşınmıştır. Müze geniş bir klasik ve çağdaş sanat koleksiyonuna sahiptir; Vincent Van Gogh, Gustav Klimt, Camille Pissaro, Pollock, Wassily Kandinsky, Roy Lichtenstein ve Joan Miró gibi dünyaca tanınmış sanatçıların eserlerini barındırır. 2011 yılında ek olarak açılan Herta ve Paul Amir Binası, görsel sanatlar ve fotoğraf koleksiyonlarına, mimarlık arşivine ve bir restorana ev sahipliği yapmaktadır. Binanın mimarı Preston Scott Cohen, tasarımlarında geometrik ve eğik formları kullanmayı tercih etmiş, Herta ve Paul Amir Binası’nda keskin hatlar kullanarak alışılagelmiş estetik yaklaşımının dışına çıkmıştır.
TEL AVİV-YAFO
Dünyanın muhtemelen en eski limanlarından biri olan tarihi şehir Yafa ve 20.yy başlarında Orta Doğu’nun modern yüzü olan Tel Aviv’in birlikteliğinden oluşan Tel Aviv-Yafo kenti, birbirlerinden çok farklı mimari tarzların en seçkin örneklerini bir arada barındırmaktadır. Yafa’nın tarihi dokusu, Ürdün yönetimindeyken inşa edilen Art Deco estetiğindeki yapılarla modernleşmeye başlamış derken, Tel Aviv’in kurulmasıyla birden bire eklektik üslup ve Uluslararası Stil devreye girmiş ve Almanya’daki Bauhaus Okulu’nun etkisi güçlü bir biçimde hissedilmiştir. Seküler Yahudi kültürünün ve modern yaklaşımların etkisiyle sanat ve tasarımda, mimaride ve bilimde bir yıldız gibi parlayan kent; İsrail ve Filistin arasındaki savaş ve çatışmaların ışığında kimi terör saldırılarıyla sarsılmakta ve antipati toplamaktadır.
Dipnotlar
- UNESCO
- Tel Aviv-Yafo Belediyesi
- Aaron A. Burke, Martin Peilstocker, (2011). The History and Archaeology of Jaffa 1. Costen Institute of Archeology Press, s. 115.
- Arnon Golan (1995), The demarcation of Tel Aviv–Yafo’s municipal boundaries, Planning Perspectives, vol. 10, ss. 383–398.
- Noga Collins-Kreiner, Nurit Kliot, Yoel Mansfeld, Keren Sagi, (2006). Christian Tourism to the Holy Land: Pilgrimage During Security Crisis. Ashgate Publishing.
- Ina Rottscheidt, Kate Bowen. “Jewish refugees put their own twist on Bauhaus homes in Israel”. Ed. Trinity Hartman, 01.04.2009.
- UNESCO
- Bu yazımda Tel Aviv-Yafo şehrini, bir kaç önemli mimari yapı ve dokuyla tanıtmayı amaçladım. Şehirlerin Mimarisi yazı dizimde benzer şekilde, farklı şehirler tanıtmaya devam edeceğim. Takipte kalmanızı öneririm. :)
